Tradycyjne pieśni litewskie - wprowadzenie
Rytis Ambrazevieius
Tłumaczyła Agnieszka Karwath
Gdyby zapytać jakiegoś Litwina o kulturę jego kraju, na pewno usłyszelibyśmy o litewskich pieśniach i miłości do śpiewu. Nie dalej jak kilka dziesięcioleci wstecz, większość kobiet z Dżukiji (południowa Litwa) znała setkę pieśni, a najznakomitsze pieśniarki miały ich w pamięci nawet czterysta. Jest nawet powiedzenie, że ludzie śpiewali więcej niż mówili. Pieśni przekazywano z pokolenia na pokolenie, także pomiędzy wioskami, a w trakcie zmieniano i rozbudowywano, skutkiem czego miały one wiele wariantów w warstwie tekstowej i melodycznej. Największe archiwum litewskiego folkloru zawiera ponad 400.000 pieśni zebranych.
Litwini, raczej skryci i nie uzewnętrzniający uczuć, powiedzieliby, że ich pieśni ludowe odzwierciedlają szeroki wachlarz nastrojów, ale zazwyczaj unikają przedstawiania ogromnej radości czy głębokiego smutku. Jednakże każdy gość spoza kraju zauważa w tych melodiach liryczność i intymność. J.W.Goethe powiedział o nich: "Wielki smutek okrywa te pieśni". Litewskie pieśni ukazują nie tylko znaczące aspekty życia rodzinnego czy związków społecznych, ale także kontakt z naturą.
Od czasów starożytnych strażnikami i twórcami pieśni litewskich były kobiety. Nic dziwnego zatem, że często odzwierciedlają one kobiecy punkt widzenia. Teksty są lirycznymi (rzadko epickimi) narracjami, w których splatają się monologi z dialogami. Są też pełne metafor i symbolizmu mitologicznego. Obfitość form zdrobniałych nadaje pieśniom delikatność i intymność. Nieliczne i proste postaci spotykane w litewskich pieśniach ludowych to np. matka, dziewczyna, oracz, żniwiarze. Czas i miejsce akcji są zazwyczaj wieloznaczne np. "w majątku ojca" czy "za głębokimi morzami, zielonymi lasami i wysokimi górami". W tekstach tych pieśni zawsze obecnych jest kilka typów porównań, wśród których na szczególną uwagę zasługują poetyckie odniesienia ludzi do natury np. matka jako słońce czy lipa, ojciec jako księżyc czy dąb.
Nawet w dzisiejszych czasach, wiejska kobieta poproszona w zimie o pieśń śpiewaną przy zbiorze żyta, byłaby zdziwiona, gdyż wykonywanie większości pieśni związane było z konkretnym czasem lub czynnością. Stąd właśnie ta różnorodność rodzajów litewskich pieśni związanych z pracą, przebiegiem pór roku, ślubami, chrztami, dziećmi, świętowaniem, wojnami i innymi wydarzeniami historycznymi itp.
Niektóre utwory nie miały jednak żadnych funkcji rytualnych czy związanych z tradycją i śpiewano je bez względu na czas w ciągu roku. Były to zazwyczaj melodie, które zakwalifikować można jako pieśni młodych, pieśni miłosne i te dotyczące życia rodzinnego.
Kiedyś można było usłyszeć nawet, jak kobieta śpiewając zaimprowizowaną recytowaną kołysankę (której sama nie nazwałaby nawet pieśnią) po chwili przechodziła do skomplikowanej melodii, która dominowała nad tekstem, zmieniając przy okazji jego akcenty. Zazwyczaj przy okazji spotkań wszyscy śpiewali razem jednym głosem lub dwoma. Potem bardziej popularne stały się pieśni na dwa głosy, w których drugi głos jest tylko podkładem dla głównej melodii śpiewanej przez jedną osobę lub grupę. Drugi głos, zazwyczaj niższy o trzy, cztery lub pięć tonów od głównej melodii, ma za zadanie ją wspierać.
Niektóre rodzaje pieśni są rozpowszechnione w całej Litwie. Najpopularniejsze w całym kraju są pieśni weselne, z których kilka ma zarejestrowanych nawet 1000 wariantów. Równie popularne są piosenki dziecięce, pieśni związane ze świętowaniem oraz te o tematyce młodości, miłości i rodziny. Ale zazwyczaj rodzaje pieśni i techniki ich śpiewu różniły się między sobą stylem, zwłaszcza między poszczególnymi regionami etnicznymi. Region Dżukija (południowa Litwa) może pochwalić się największym bogactwem pieśni na Litwie, reprezentującym wiele gatunków i wariantów melodycznych. Poza nielicznymi wyjątkami, pieśni związane z cyklem zmian pór roku można znaleźć tylko w Dżukiji. Południowa Dżukija jest wyjątkowa jeśli chodzi o ilość znanych tam wciąż pieśni z okazji adwentu i Bożego Narodzenia. Wiele pieśni na zapusty, dzień św. Jerzego i związanych z zabawą powstało na małym terenie wschodniej Dżukiji. Podobnie rdzenną dla tego obszaru formą jest archaiczna antyfona wykonywana przez dwie naprzemiennie śpiewające grupy.
Powszechne w całej Dżukiji są pieśni śpiewane jednym głosem (heterofoniczne) i wykonywane przez solistę, cechujące się indywidualnością. Jedna melodia może mieć wiele wariantów uzyskanych dzięki nowym elementom wprowadzanym przez poszczególnych śpiewaków w różnym czasie. Pieśni weselne i lamenty pogrzebowe są pełnymi smutku przeciągłymi improwizacjami. Późniejsze pieśni na dwa głosy również charakterystyczne dla terenów Dżukiji.
Dziś wiele pieśni o szerokiej gamie tonacji istnieje jedynie w Dżukiji, nie tylko w znanej tonacji majorowej i minorowej, lecz także w skali frygijskiej i innych starożytnych (tak zwanej greckiej).
Dwa typy pieśni wielogłosowych, oddalone swym pochodzeniem o setki lat, charakteryzują region Auksztoty (wschodnia Litwa). Należą do nich starożytne sutartines (przyp. tłum. - oryginalny wielogłos, rodzaj kanonu) z północno-wschodniej Auksztoty, które istniały jeszcze na początku XX wieku. Jednak nowsze dwugłosowe pieśni z prostszym rytmem, metrum i tonacją majorową są popularne w Auksztocie do dziś. Choć pieśni Auksztoty nie są w stanie konkurować z tymi z Dżukiji pod względem różnorodności, to jednak w regionie tym istnieją typy pieśni spotykane na całym obszarze Litwy, ale także rodzaje unikatowe dla tego regionu np. valiavimai (pieśni śpiewane przez mężczyzn podczas zbioru żyta) oraz pieśni wykonywane podczas pracy nad lnem czy rozbrzmiewające w czasies ucztowania. Są one szczególnie znane w północnej Auksztocie słynnej z pysznego domowego piwa.
Pieśni na dwa i trzy głosy, podobne do tych z Auksztoty, popularne są też na Suwalszczyznie, najmniejszym regionie etnicznym (południowo-zachodnia Litwa). Przetrwały też jednak niektóre z dawnych utworów na jeden głos podobne do tych z Dżukiji i wschodnich Prusów.
Niewzruszenie i powolność mieszkańców zachodniej Litwy odzwierciedlają melodie tego regionu. Choć podobne do pieśni z Auksztoty pod względem tonacji majorowej i dwugłosu, mają one o wiele bardziej skomplikowany rytm, o nieuporządkowanej i nierównej strukturze, podobny do mowy mieszkańców tych terenów. Melodie są przeciągłe, z ozdobnymi nutami i czasami są chromatyczne. Uchwycenie ich prawdziwego charakteru w zapisie nutowym jest prawie niemożliwe. Pieśni te nie mają szerokiej gamy rodzajowej, a ich style melodyczne są najczęściej monolityczne.
Choć Litwa jest podzielona na cztery główne regiony etnograficzne (Auksztota, Żmudź, Dżukija, Suwalszczyzna), na szczególną uwagę zasługuje podregion nazywany Litwą Mniejszą.
Przez wiele wieków Litwini z zachodu wyznania luterańskiego żyli poza katolicką Litwą na niewielkiej części zachodniej Litwy (wokół Kłajpedy) i na terytorium wcześniejszych Prus, zdobytym przez Niemców. Religia i zależność od morza ukształtowała chłodne charaktery i ascetyczny tryb życia mieszkańców Litwy Mniejszej. Słowa: "rybak, łódź, morze" w tekstach pieśni oraz pełne smutku melodie na jeden głos odzwierciedlają ciężkie życie nad morzem. Niestety większość tych pieśni nie istnieje już od wielu lat i można je jedynie zrekonstruować dzięki XIX-wiecznym zbiorom. Ich melodie są zaskakująco subtelne, spokojne i lekko płynące z niespodziewanymi zmianami tonacji, chromatyzmem i wieloznacznymi skalami. Różnorodność rodzajów pieśni może nawet zaćmić te z Dżukiji. Pod względem stylu przypominają one jednak melodie z Dżukiji, Suwalszczyzny i zachodniej Litwy. Wydaje się, że formy takie były kiedyś szeroko rozpowszechnione na tych terenach. Na pieśni regionu Małej Litwy wpływ miała również obecność Niemców.
Opisując to bogactwo litewskich utworów ludowych, mówimy głównie o pieśniach spotykanych w przeszłości i tych śpiewanych w naturalnym kontekście życia codziennego do połowy dwudziestego wieku. Repertuar zachował się dość dobrze w pamięci starszych ludzi na terenach rolniczych Litwy. Wciąż pieśni te śpiewa się na specjalne okazje, a etnografowie rejestrują je i dokumentują podczas ekspedycji. Wiejskie zespoły folklorystyczne z chęcią włączają je do swych repertuarów, a entuzjaści tego typu muzyki z miast równie chętnie się ich uczą. W ten to sposób pieśni te odżywają na festiwalach i uroczystościach.
Rytis Ambrazevieius
Tłumaczyła Agnieszka Karwath
|
 |
