Gadki z Chatki nr 76
listopad 2008

Z teorii

Zachować dawne nagrania

Jacek Jackowski

Po wojnie rozpoczęte dzieło prof. Kamieńskiego kontynuowali Jadwiga i Marian Sobiescy. W sierpniu 1945 r. dokonano pierwszych rejestracji muzyki na płytach decelitowych (Jackowski, Kierzkowski 2007). Oprócz powojennego, najstarszego zbioru płytowego trzonem dzisiejszej kolekcji są nagrania zarejestrowane podczas ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (AZFM) przeprowadzonej przez Państwowy Instytut Sztuki we współpracy z Polskim Radiem w latach 1950-1954. Stworzono wówczas imponujący zbiór nagrań muzyki tradycyjnej z obszaru niemal całej Polski. Dokumentacja w ramach AZFM miała na celu utrwalenie jak najpełniejszego obrazu tradycyjnej muzyki polskiej już w fazie jej postępującego zaniku. Była to największa i jedyna tego typu akcja dokumentacyjna w Polsce angażująca 303 osoby badaczy, etnomuzykologów, regionalistów oraz studentów. Choć w 1954 r. oficjalnie zakończono projekt (wówczas ilość nagrań wynosiła 46 tys. fonogramów na ok. 2000 taśmach magnetofonowych) ekipy terenowe działały jeszcze do 1957 r. Po zakończeniu AZFM M. Sobieski, jako wykładowca etnografii muzycznej w Instytucie Muzykologii UW organizował od 1955 r. studenckie obozy folklorystyczne, skąd pochodzą dalsze nagrania i dokumentacja. Kolekcja powiększana była także o nagrania indywidualnych pracowników Instytutu Sztuki.

Zbiory Archiwum są nadal systematycznie powiększane. Pracownicy Zakładu Historii Muzyki (sekcja Polska Pieśń Ludowa) oraz Zbiorów Fonograficznych często przy współpracy studentów-praktykantów z Instytutu Muzykologii UW prowadzą badania terenowe folkloru muzycznego połączone z cyfrową rejestracją i dokumentacją fonograficzną, wideofoniczną i fotograficzną.

Najstarszym przechowywanym w archiwum oryginalnym nagraniem jest rejestracja oracji weselnej oraz kilku pieśni wykonanych przez Jana Sabałę (syna) a zarejestrowanych na dwóch wałkach fonograficznych przez Romana Zawilińskiego w 1904 r. W zbiorach znajdują się również nagrania z okresu międzywojennego (1936). Największą i najcenniejszą częścią zbioru są nagrania z lat 1950-1954 dokonane w ramach wspomnianej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego.

Najstarszym nagranym w 1950 r. wykonawcą jest śpiewak urodzony w 1854 r. Najstarsza wykonawczyni w momencie nagrania miała 104 lata, najmłodsza 3 lata.

W 1990 r. rozpoczęto równolegle do nagrań dźwiękowych dokumentację wideofoniczną (VHS, S-VHS, Hi8). Od 2000 r. nagrania praktyki wykonawczej instrumentalistów, tańców, widowisk, zwyczajów i obrzędów dokonywane są na kamerze cyfrowej.

Nagrania mają swoją oryginalną dokumentację w postaci protokołów nagrań, spisów treści, transkrypcji. Obok materiałów nagranych znajduje się Dział Dokumentacji Nienagranej – obejmujący materiały rękopiśmienne, maszynopisy z AZFM, późniejszych obozów folklorystycznych, listy od wykonawców, dzienniki zbieraczy, fotografie, oraz dokumentację indywidualnych prac (Lesień-Płachecka 1987).

Na podstawie transkrypcji nagrań ze zbiorów fonograficznych powstały i wciąż powstają liczne prace, m.in. antologie pieśni ludowej różnych regionów kraju. W oparciu o materiały ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN powstało wiele artykułów oraz ponad 60 publikacji zwartych. Piotr Dahlig (1999) podał bibliografię tych publikacji. Niewątpliwie najważniejszą jest seria „Polska Pieśń i Muzyka Ludowa – źródła i materiały” wydawana w IS PAN pod redakcją prof. Ludwika Bielawskiego¹⁰. Obecnie w przygotowaniu są tomy poświęcone Wielkopolsce i Podlasiu.

Unikatowa kolekcja stanowi źródło materiału badawczego dla szerokiego grona interesantów. Choć była ona tworzona początkowo z myślą o badaniach naukowych, stała się obiektem zainteresowania znacznie szerszego grona.

W latach 1945-51 do realizacji nagrań został użyty zapis mechaniczny na tzw. szybkoobrotowych miękkich płytach formy Decelith (tzw. decelitowych)¹¹ oraz płytach lakierowych Presto. Płyty tego typu nagrywane i odtwarzane z prędkością 78 obr/min pozwalały na rejestrację tylko kilku (5-8) minut nagrania. Płyty takie były stosowane w radiofonii w latach 1930-1950. Do 1947 r. dokonano 450 nagrań melodii ludowych na płytach decelitowych (Sobieski 1955: 413). Oprócz kopii wybranych nagrań dokonanych również na płytach decelitowych wykonano w 1957 roku kopie płyt na taśmie magnetofonowej (dysponowano wówczas zapewne oryginalnym urządzeniem, przy pomocy którego zarejestrowano część nagrań na płytach decelitowych). Dzięki temu zabiegowi możemy dziś odtworzyć nagrania, których oryginalny zapis stał się przez ponad pół wieku nie w pełni czytelny (Jackowski, Kierzkowski 2007). Od lat pięćdziesiątych XX w. zbiór poznański (przeniesiony w latach 1953-54 do Warszawy) był powiększany o nagrania rejestrowane na taśmach magnetofonowych. W ramach ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego zgromadzono nagrania na ok. 2 tys.magnetycznych taśm szpulowych. Ten zbiór, obok 420 wspomnianych wyżej płyt decelitowych, stanowi najstarszą i zarazem najcenniejszą część kolekcji.

Po zakończeniu AZFM archiwum powiększano o kolejne nagrania pochodzące m.in. z  tzw. obozów studentów muzykologii organizowanych w różnych rejonach Polski, zwłaszcza tych, które w niedostateczny sposób objęte były dokumentacją Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. Do 2000 roku zabezpieczano archiwalne nagrania przez wykonanie dwóch kopii na taśmie.

Dokumentację terenową połączoną z tworzeniem rejestracji dźwiękowych prowadzili kolejni badacze-etnomuzykolodzy, m.in Jarosław Lisakowski, Aleksander Pawlak, Alicja Trojanowicz, Jan Sadownik, Zofia Jaworska, Janina Szymańska, Anna Szałaśna, Piotr Dahlig (od 1990 r. także rejestracje wideofoniczne). Omawiana kolekcja jest wciąż systematycznie powiększana. Współczesne nagrania realizowane są przy pomocy nowoczesnej aparatury cyfrowej.

W 2004 roku Instytut Sztuki PAN rozpoczął digitalizację zbiorów fonograficznych¹². Digitalizacja, czyli przeniesienie danych (nagrań dźwiękowych) oraz tzw. metadanych, czyli istotnych informacji o nagraniu zapisanych na nośnikach analogowych do postaci zapisu cyfrowego jest obecnie jedynym i najlepszym sposobem zabezpieczenia zbioru, o czym świadczy praktyka wielu archiwów dźwiękowych (i nie tylko) na całym świecie. Proces digitalizacji pozwoli również na upowszechnienie zbioru i dokumentacji oraz stworzy możliwość łatwego i szybkiego dostępu do informacji. Do chwili obecnej (październik 2008 r.) zdigitalizowano 15 % kolekcji dźwiękowej IS PAN. Trzon zbioru stanowią nagrania dźwiękowe i są one priorytetem dla działań digitalizacyjnych ze względu na nietrwałość nośnika analogowego (taśma). Nagraniom towarzyszy również znaczna ilość różnorodnej dokumentacji. Funkcjonalność zbioru dla szerokiego grona użytkowników zapewni tylko digitalizacja i opracowanie w formie bazy danych wszystkich materiałów. Samo nagranie jest bowiem tylko częścią informacji zgromadzonych w archiwum. Digitalizacja w przyszłości obejmie także zbiory nienagrane, czyli całą dokumentację towarzyszącą nagraniom, transkrypcje nutowe, opisy prac w terenie, protokoły nagrań, wywiady z wykonawcami, fotografie. Cyfryzacja archiwaliów pozwoli uchronić je przed degradacją oraz ułatwi ich udostępnianie szerszemu gronu zainteresowanych. Niezdigitalizowany materiał istniejący tylko w postaci oryginałów na historycznych nośnikach oraz kopii na szpulowych taśmach magnetycznych nie może być udostępniany użytkownikom nie tylko ze względu na nietrwałość i kruchość nośnika, lecz również z uwagi na troskę o unikatowy i obecnie niedostępny lub bardzo drogi, sprawny technicznie sprzęt do odtwarzania dawnych formatów (np. magnetofony analogowe).

Przeniesienie archiwalnej informacji dźwiękowej do domeny cyfrowej nie może jednak zastąpić oryginalnych nagrań analogowych, które muszą być starannie przechowywane w odpowiednich warunkach. Wobec szybkiego rozwoju technologicznego musimy mieć świadomość, że żadna podjęta metoda nie jest doskonała, bowiem (na co wskazują doświadczenia wielu instytucji) często po zakończeniu projektu pojawiają się nowe możliwości techniczne pozwalające na uzyskanie jeszcze lepszych efektów. Digitalizacja jest jednym z etapów postępu technologicznego, należy się więc liczyć z pojawieniem się zupełnie nowych, być może skuteczniejszych możliwości zabezpieczania archiwaliów. Pracom nad Zbiorami Fonograficznymi IS PAN przyświeca idea efektywnego działania zmierzającego do jak najszybszego udostępnienia jak największej ilości nagrań szerokiemu gronu odbiorców oraz skopiowanie, zabezpieczenie i ochrona oryginałów jak najlepszymi metodami dostępnymi przy aktualnych możliwościach finansowania dla IS PAN.

Digitalizację najstarszej części zbioru – wybranych płyt decelitowych i wszystkich kopii nagrań z płyt decelitowych utrwalonych na taśmach magnetycznych zakończono w 2007 roku. Stworzono także elektroniczną bazę danych zawartości Zbiorów Fonograficznych¹³. Inicjatywa ta związana była z międzynarodowym projektem DISMARC (DIScovering Music ARChives) koordynowanym przez RBB (Radio Berlin Brandenburg), współfinansowanym przez Unię Europejską w ramach programu e-contentplus, rozpoczętym w 2006 r., a zakończonym w sierpniu 2008 roku.¹⁴ Instytut Sztuki PAN, reprezentowany przez doc. dr hab. Ewę Dahlig-Turek (obecnie dyrektora IS PAN d/s naukowych) i autora niniejszego tekstu był jednym z uczestników projektu obok: Berlin Phonogramm-Archiv (Ethnological Museum/Stiftung Preußischer Kulturbesitz, EMEM), Hochschule für Musik und Theater Hannover, Rundfunk Berlin Brandenburg, Svenskt Visarkiv, School of Oriental and African Studies (Londyn), Yleisradio Oy (archiwum Fińskiego Radia, Finlandia).

Celem projektu DISMARC było stworzenie dostępnej on-line bazy danych dla wielu (nie tylko etnomuzycznych) archiwów dźwiękowych, w których znajdują się zbiory nagrań różnych gatunków muzyki, np. jazz, muzyka popularna, muzyka klasyczna, muzyka tradycyjna, efekty dźwiękowe etc. (Dahlig-Turek 2007). Takie archiwa często znajdują się w strukturach większych instytucji jak np. uniwersytety, instytuty badawcze, biblioteki, co stwarza trudności w udostępnianiu szerszemu gronu zainteresowanych informacji o ich cennych i interesujących zbiorach oraz samych zbiorów. Przykładem takiego archiwum są Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki PAN.

Dotychczas dane o Zbiorach Fonograficznych IS PAN ukazywały się w internecie na stronie Instytutu Sztuki PAN oraz jako ogólne informacje dodatkowe dołączane zazwyczaj do stron internetowych poświęconych archiwom fonograficznym, zbiorom, bibliotekom lub projektom¹⁵. Także sporadycznie pojawiały się przykłady muzyczne pochodzące z omawianego archiwum¹⁶.

Obecnie baza danych Zbiorów Fonograficznych jest dostępna on-line na stronie: http://www.dismarc.org. By ograniczyć przeszukiwanie bazy tylko do danych dotyczących Zbiorów Fonograficznych IS PAN należy do okna przeszukiwania wpisać frazę ISPAN. Wyszukiwanie odbywa się przez podanie słów kluczowych – tytułów, nazw gatunkowych pieśni lub melodii instrumentalnych (np. kołysanka, oberek) bądź początkowych słów (incipitów) tekstów (np. Uśnijże mi uśnij). Baza daje możliwość określenia kilku kryteriów przeszukiwania jednocześnie.

Częścią projektu było również udostępnienie wybranej grupy przykładów dźwiękowych w fomacie MP3, reprezentujących różne archiwa. W przypadku Zbiorów Fonograficznych IS PAN są to nagrania najstarsze, zarejestrowane na wspomnianych wyżej płytach decelitowych. Nagrania te są dostępne on-line poprzez zaznaczenie przy wyszukiwaniu w bazie danych opcji „items with audio samples“. Projekt DISMARC umożliwił również stworzenie prezentacji archiwum na stronie internetowej (adres podany na końcu artykułu).

Digitalizacja kolejnej części najstarszych nagrań ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN jest obecnie realizowana w ramach programu operacyjnego „Dziedzictwo kulturowe (priorytet 5 – Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego)”. Projekt o nazwie „Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950-1954)” jest finansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, współfinansowany przez Instytut Sztuki PAN, zaś wnioskodawcą jest stowarzyszenie „Liber Pro Arte”. Projekt przewiduje digitalizację 400 taśm magnetycznych zarejestrowanych w latach 1950-1954 w ramach wspomnianej już ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. Projekt jest koordynowany przez autora niniejszego tekstu. Zadanie jest realizowane przez zespół osób – okresowo współpracujących z IS PAN (patrz fotografia), w skład którego wchodzą muzycy i etnomuzykolodzy, m.in. absolwenci Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie, Instytutu Muzykologii UW, Etnomuzykologii na Otto-Friedrich-Universität w Bambergu, a także studenci Instytutu Muzykologii UW.

W ramach projektu przewidywana jest digitalizacja niemal pół tysiąca archiwalnych, studyjnych taśm magnetycznych nagranych w pierwszej fazie realizacji AZFM. Zbiór ten stanowi ok. 1 część całej kolekcji zarejestrowanej w ramach tej akcji dokumentacyjnej i zawiera ok. 9 tys. nagrań pieśni i melodii instrumentalnych. Efektem projektu będzie stworzenie kolekcji cyfrowych kopii nagrań co przede wszystkim pozwoli na korzystanie z tego zbioru, który obecnie ze względu na stan oryginalnego nośnika a także ze względu na oszczędzanie urządzeń odtwarzających nagrania analogowe nie może być w postaci oryginalnej udostępniany szerszemu gronu odbiorców. Proces digitalizacji archiwaliów jest realizowany w oparciu o obecnie stosowane metody i mieści się w zakresie przyjętych norm, zaleceń i standardów z zakresu digitalizacji nagrań dźwiękowych (określonych przez International Association of Sound and Audiovisual Archives IASA). Dzięki digitalizacji mamy również możliwość eksploracji rzeczywistej zawartości nagrania i oceny jego stanu technicznego oraz weryfikacji treści nagrania z treścią bazy danych stworzonej na podstawie historycznej, pisemnej i nie zawsze kompletnej oraz wiarygodnej dokumentacji do nagrań. W wyniku prowadzonych prac tworzone są również dodatkowe bazy danych stanowiące uzupełnienie i rozwinięcie podstawowych danych.

Jednym z elementów promujących zadanie była wystawa fotograficzna pt. „Muzycy-badacze-dokumentacja”, na której zaprezentowano zbiór fotografii ukazujący twarze nagrywanych w latach 50. ubiegłego wieku osób – wiejskich śpiewaków i instrumentalistów. Wystawę można było oglądać w budynku Instytutu Sztuki PAN we wrześniu i październiku. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż dzięki współpracy z Pracownią Fotograficzną IS PAN udało się zdigitalizować całą kolekcję fotografii dokumentujących AZFM.

Digitalizacja archiwaliów dźwiękowych oraz dostęp sieciowy do informacji o kolekcji niewątpliwie przyczyni się do szerszego upowszechnienia tej cennej i oryginalnej kolekcji oraz ułatwi korzystanie z niej nie tylko naukowcom i artystom ale także szerszemu gronu zainteresowanych muzyczną kulturą ludową.