Gadki z Chatki nr 79
marzec 2009

Z teorii

Chwalcie łąki umajone

Jacek Jackowski

Majowe nabożeństwo ku czci Matki Bożej, zapoczątkowane w XVIII w. w Stolicy Apostolskiej, zostało zaszczepione w Polsce przez jezuitów w wieku XIX, początkowo w środowisku szkół i młodzieży w Galicji, a następnie stało się popularne w wielu kościołach, nie tylko zakonnych. W Krakowie pierwsze nabożeństwo majowe odbyło się w kościele św. Piotra, od 1856 roku odprawiano je w kościele Mariackim, zaś w stolicy - w kościele św. Krzyża od 1852 roku (Brzozowski 1927: 195; Gadacz, Milerski 2003; Grzebień 1996). W 1863 roku arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński zalecił je odprawiać we wszystkich kościołach archidiecezji warszawskiej (Olszewski 1996: 153). W drugiej połowie XIX wieku arcybiskup lwowski F. K. Wierzchleyski zauważył, że "tylko po wsiach i miasteczkach nie dość jeszcze upowszechniło się to nabożeństwo" i zalecał, "aby to nabożeństwo wszędzie jak najbardziej się u nas rozpowszechniło, a mianowicie po kościołach parafialnych, a nawet po wsiach" (cytaty za: Olszewski 1996: 153).

W świątyni nabożeństwo odbywa się przed wystawionym Najświętszym Sakramentem, z udziałem kapłana. Głównym elementem nabożeństwa majowego jest Litania Loretańska, której towarzyszy śpiewanie kościelnych pieśni maryjnych oraz rozważanie nawiązujące do teologii maryjnej. Nabożeństwa majowe - "majówki" stanowią wyraz pobożności ludowej i, choć pozbawione celebracji liturgicznych, tchnęły żarliwą i szczerą modlitwą. Niewielkie kapliczki z wizerunkiem Chrystusa, Maryi, świętych (na wsiach, przy polnych drogach popularne były też figury św. Rocha oraz - zwłaszcza przy rzekach, stawach lub jeziorach - św. Jana Nepomucena, które oprócz funkcji sakralnych miały także ważne znaczenie topograficzne), wykonywane dawniej przez ludowych artystów, umieszczane na szczycie drewnianego, zazwyczaj czworościennego słupa, otaczane czcią, uchodziły za lokalne świętości. Wiele obrazów i kaplic przyciągało pobożny lud. Dawni mieszkańcy Łowicza czcili np. św. Wawrzyńca w obrazie umieszczonym w bramie miejskiej:

Jak wspominają najstarsi mieszkańcy wsi, na "majówki" chodziło się wieczorem, pomiędzy godziną dziewiętnastą (rzadziej osiemnastą) i dwudziestą, po skończonej pracy w polu lub w gospodarstwie, "gdy wszystko było posprzątane, obrządzone i robiło się nieco chłodniej". Przebierano się "trochę lepiej jak koło domu". We wsiach znacznie oddalonych od kościoła (lub jeśli w kościele nie odprawiano nabożeństwa) na "majówki" przy krzyżach i kapliczkach gromadziło się wiele osób². Jak poinformowała mieszkanka Godzianowa, Celina Dura, w nabożeństwie majowym uczestniczyło tam jeszcze kilka lat temu ponad 20 osób. Często w jednej wsi odbywały się równolegle dwa nabożeństwa przy dwóch krzyżach - na początku i na skraju wioski³. Modlitwa i śpiew były odpoczynkiem po trudach dnia. Najstarsi wspominają, że na pierwsze "majowe" chodzili mając kilka lat.

Nabożeństwa odbywały się także w czasach okupacji, pomimo zakazu zgromadzeń. Na "majówki" schodziły się głównie kobiety i dzieci. We współczesnych nabożeństwach obserwujemy zazwyczaj udział ludzi starszych, bowiem jak większość religijnych zwyczajów ludowych, "majowe" jest kultywowane zwłaszcza przez starszą generację, która w młodości licznie uczestniczyła w śpiewach. Znakiem czasu jest odwrócenie sytuacji, bowiem jeszcze w okresie międzywojennym we wsiach powiatu rawskiego to młodzież stanowiła zasadniczą grupę biorących udział w nabożeństwie:

Mężczyźni, a właściwie kawalerowie (także z sąsiednich wsi), pojawiali się dopiero po skończonym nabożeństwie, by odprowadzać młode panny do domów⁴. Ten matrymonialny aspekt niepokoił zwłaszcza duchowieństwo:

W Glinie, gdzie już od około 10 lat zwyczaj "majówek" zaginął, dawniej chodzono na nabożeństwo z lampami naftowymi - śpiewano wówczas jeszcze długo po zachodzie słońca⁵. Obecnie nabożeństwa majowe trwają około od 45 min do godziny i są zazwyczaj w całości śpiewane. Jedna ze starszych mieszkanek Gągolina Zachodniego (Łowickie) poinformowała, że od kilku lat odmawia się tu litanię, ponieważ na nabożeństwo przychodzą sami starsi ludzie, "a w piersiach coraz mniej sił". Godnym odnotowania jest fakt, iż w wielu miejscowościach w nabożeństwach majowych uczestniczą dzieci oraz młodzież. Najmłodszą, aktywną "śpiewaczkę", w wieku dwóch lat, spotkałem na nabożeństwie majowym we wsi Adamowice (par. Stara Rawa, pow. Skierniewice).

Nabożeństwo zazwyczaj prowadziła jedna osoba, najlepiej śpiewająca. Intonowała ona śpiewy - "dawała melodię", którą uczestnicy podejmowali. Według informatorów prowadzący musi "mieć śpiewniki i najpiękniejszy głos. Prowadząca śpiewała często i pod krzyżem, i na weselu różne przyśpiewki". Często, oprócz prowadzącego, kilku uczestników śpiewało z książeczki do nabożeństwa, pozostali śpiewali z pamięci lub włączali się na tzw. "powtór". Prowadzący nie dominował w śpiewie nad pozostałymi. O dwóch kobietach, prowadzących śpiewy majowe przy nowej kapliczce wybudowanej w Szymanowicach w 1933 r., wspomniała Józefa Bogusz-Dzierżkowa (2001: 49):

Układ nabożeństwa jest zazwyczaj podobny we wszystkich miejscowościach (litania - antyfona - modlitwy - kilka pieśni maryjnych i śpiew lub modlitwa na zakończenie nabożeństwa), a jego głównym elementem jest śpiew Litanii Loretańskiej ku czci Najświętszej Maryi Panny. Kolejną częścią nabożeństwa jest śpiew antyfony maryjnej Pod Twoją obronę wykonywany zazwyczaj na stojąco. We wsiach: Trzcianna i Adamów (par. Stara Rawa) uczestnicy nie rozdzielają śpiewu litanii i antyfony. Nieprzerwany śpiew kończy się dopiero po wspólnym wezwaniu modlitewnym do Świętej Bożej Rodzicielki słowem "amen". We wsi Brzozów (par. Żelazna), gdzie nabożeństwo odbywa się przy kilkusetletniej kapliczce otulonej prastarymi, wysokimi kasztanowcami, uczestnicy przed antyfoną śpiewają modlitwę do Matki Bożej. Po antyfonie następują pieśni Maryjne. Tylko w piątek śpiewa się pieśni ku czci Pana Jezusa. Najpopularniejsze pieśni Maryjne na "majówkach" to: Chwalcie łąki umajone; Serdeczna Matko; Gwiazdo śliczna, wspaniała; Matko Niebieskiego Pana; Matko Najświętsza (z tekstem wezwania litanijnego "ucieczko grzesznych módl się za nami"), spotykane są także pieśni Po górach, dolinach; Już od rana rozśpiewana. W czasie nabożeństwa majowego śpiewa się obecnie 4-5 pieśni. Jak informowali niemal wszyscy respondenci, ilość pieśni zależy od pogody. W komfortowej sytuacji są uczestnicy nabożeństwa we wspomnianej Trzciannie - mieszkańcy wsi zbudowali tu kapliczkę mogącą pomieścić nawet kilkanaście osób. Dawniej "majowe" śpiewano tu przy małej kapliczce zawieszonej na drzewie. Nabożeństwo kończą pieśni tzw. "na dobranoc": Wszystkie nasze dzienne sprawy; Dobranoc Ci Matko lub Dobranoc Ci Pani świata, ta ostatnia śpiewana na melodię dawnej pieśni pasyjnej Dobranoc Głowo święta. Po pieśniach w wielu wioskach odmawia się jeszcze modlitwy. Parafianie z Trzcianny odmawiają na zakończenie Ojcze nasz i Zdrowaś Mario w charakterystyczny sposób, sprawiający wrażenie recytacji na jednym oddechu, co świadczy o długiej praktyce wspólnej modlitwy i śpiewu. W miejscowości Nowy Dwór (par. Stara Rawa) uczestnicy nabożeństwa odmawiają na zakończenie cząstkę różańca. Ważną grupę pieśni wykonywanych podczas "majówek" stanowią dawne śpiewy kościelne lub religijne pieśni ludowe, apokryficzne, pielgrzymkowe. W Rawskiem starsi ludzie pamiętają jeszcze dawną, apokryficzną pieśń A gdy miły Pan Jezus, śpiewaną także w innych okresach roku liturgicznego z odpowiednio dobranym tekstem⁶.

Śpiew w czasie nabożeństw majowych w różnych wioskach, nawet tych sąsiadujących ze sobą, uwidacznia różnice w melodiach i sposobach ich wykonania. To charakterystyczna cecha tradycyjnego, ludowego śpiewu, która jest obecna także w repertuarze religijnym. Wykonawcy z Trzcianny w litanijnym rozmodleniu przeciągają fragmenty melodii, zawieszają dźwięki, łączą skoki interwałowe glissandem. Śpiew współgra z oddechem, "zmiłuj się nad nami" przypomina głębokie westchnienie. Dialogowana forma litanijna (wezwanie-odpowiedź) jest śpiewana przez wszystkich uczestników, bez podziału. Duże wrażenie robi recytatywno-psalmodyczny śpiew antyfony, którą wykonawcy urozmaicają dodaniem słów: "Synowi swojemu najmilejszemu nas oddawaj". Melodie antyfony funkcjonujące na omawianym terenie mają swoje źródła w chorale gregoriańskim. W wykonaniu Pod Twoją obronę zwracają uwagę częste ligatury stwarzające wrażenie nieustannego falowania melodii. W sąsiedniej wiosce, w Adamowicach, śpiew jest bardziej dynamiczny, wezwania litanii śpiewacy wykonują bardziej ekspresyjnie, a końcówki wersów antyfony są wyraźnie i ostro skracane z charakterystycznym, krótkim glissandem w dół na ostatnim dźwięku. Także w warstwie melodycznej można odnaleźć sporo różnic - każda wioska śpiewa swój nieco odmienny wariant melodii, a różnice polegają zazwyczaj na zmianie kilku dźwięków lub dodawaniu ligatur. Wykonawcy twierdzą, iż przy kapliczce, na otwartej przestrzeni, śpiewają inaczej niż w kościele: "Jest inna melodia, w kościele taka więcej skrócona, a my tu wydłużamy. W kościele jest szybciej śpiewana" . W czasie nabożeństwa wokół kapliczki wytwarza się szczególna przestrzeń sacrum, jednak nie obwarowana tak ścisłymi zasadami estetycznymi jak przebieg liturgii w świątyni. Wykonawcy mogą sobie zatem pozwolić na śpiew naturalny i autentyczny, dla którego wzorem był śpiew ich rodziców i dziadków, co nadaje owym śpiewom niepowtarzalną wartość historycznego dokumentu kultury.