Gadki z Chatki nr 92/93
kwiecień 2011

Tradycja
Magia

Wiosenna magia lalki

Małgorzata Wielgosz

W Polsce do magicznych rytuałów agrarnych zalicza się uśmiercanie Judasza i topienie Marzanny - zwyczaje jakże podobne do japońskiego Hina Matsuri. Topienie, palenie, a niekiedy wyrzucanie poza granice wsi słomianej kukły ma miejsce wraz z początkiem wiosny. Obrzęd symbolizuje koniec zimy, ma na celu przyczynić się do odejścia tej pory roku i przywołania wiosny, wspomagać powracanie przyrody do życia. W pewnym stopniu przypomina to magiczne zabiegi lecznicze, podczas których na różne sposoby wyrzuca się, topi lub spala nękającą człowieka chorobę. Zgodnie ze zwyczajem w niektórych częściach Polski, zniszczoną kukłę zastępowano Dziewanną, symbolizującą pięknie ubraną wiosnę, przystrojoną barwnymi wstążkami, w przeciwieństwie do Marzanny, zazwyczaj w starym odzieniu. Podobiznę Judasza stanowiła najczęściej kukła z napisem na piersiach: "Judasz Zdrajca". Unicestwiano ją w poszczególnych fazach, najpierw znieważano, okładając kijem i rozdzierając na części, następnie podpalano, a spalone szczątki wrzucano do wody. Obydwa obrzędy różnią się przebiegiem w rozmaitych częściach Polski, ale ich symbolika jest jednoznaczna, lalki uosabiają tu chorobę, udręki nękające ludzi, zimę, śmierć, stąd pojawiające się w Wielkopolsce i na Podhalu określenia Marzanny: "Śmierć", "Śmiertka" czy "Śmiercicha". Dzięki rytualnemu niszczeniu kukieł wiosna i szczęście miały nadejść szybciej.

Poza przywołanymi widowiskami o charakterze obrzędowym praktyki polegające na symbolicznym zastępowaniu ludzi przez lalki są do dziś wykorzystywane w magii voodoo. W różnych kulturach można spotkać się także z przekonaniami o negatywnym wpływie zabawy figurkami o kształcie człowieka na dziecko, gdyż istnieje zagrożenie, że duchy odbiorą ją jako przejaw braku szacunku, pogniewają się, a w efekcie obróci się to przeciw użytkownikowi lalki. Obowiązujący przez długi czas w Mongolii zakaz bawienia się tego typu akcesoriami wynikał głównie z tego, że takie przedmioty, wykonywane wyłącznie przez lamów i szamanów, wykorzystywano do zabiegów magicznych, leczniczych, zapewniających pomyślność i dobrobyt rodzinie. Na obszarze Polski wierzono, że Marzanna nawet w ostatnich momentach swego istnienia była w stanie sprowadzać nieszczęścia. Dotykanie pływającej w nurcie rzeki kukły mogło mieć następstwa w postaci uschnięcia ręki. Najlepiej było jak najszybciej opuścić miejsce jej unicestwienia, nie oglądając się za siebie, by nie zachorować. Potknięcie się i upadek w drodze powrotnej stanowiły najgorszą wróżbę, gdyż rokowały śmierć w najbliższym roku. Na Śląsku czy w Wielkopolsce, gdzie Marzanna ubrana była w strój druhny weselnej, dziewczęta, śpiewając, obnosiły ją po domach. Po zakończonym obchodzie wynoszono kukłę poza granice wsi, zdzierano z niej ubranie, topiono, a wracając należało pamiętać, że nie wolno było oglądać się za siebie, by nie sprowadzić na domostwa nieszczęścia.

Lalki różnej postaci to główny atrybut wykorzystywany nie tylko w widowiskach obrzędowych, ale także w teatrze cieni, przedmiotu czy wielu przedstawieniach szopkarskich. Twórcy wybierają tę formę ekspresji, gdyż korzyści z tego płynące są nie do przecenienia, zarówno z perspektywy edukacyjnej, jak i rozrywkowej.. Rozwijanie umysłu dziecka poprzez uczestnictwo w spektaklach to część jego edukacji. Lalki stanowią akcesoria charakterystyczne nie tylko dla przedstawień przeznaczonych dla młodych odbiorców. Jednak często wykorzystuje się je w realizacjach właśnie dla nich. Dlaczego? To główny atrybut dziecięcych zabaw przenoszony na grunt sztuki. Ich wykorzystanie otwiera duże pole do popisu dla reżyserów. Pozwala im kreować baśniowe światy, nadać postaciom monumentalne wymiary, fantazyjne kształty czy nieziemskie cechy. Nieprzypadkowo również stanowią często główny element przy odprawianiu rytuałów o magicznym znaczeniu.