Gadki z Chatki nr 108
październik 2013
Z teorii
Pieśni pogrzebowe na Lubelszczyźnie
Agnieszka Kościuk
 Pieśni pogrzebowe stanowią w tradycji ludowej integralną część obrzędowego żegnania osoby zmarłej, odchodzącej ze świata żywych. Gatunek ten za Jackiem Kolbuszewskim1 rozumie się szeroko - są to śpiewy wykonywane nie tylko bezpośrednio podczas pogrzebu w kościele i na cmentarzu, ale także w czasie poprzedzającym sam pochówek i w trakcie spotkań w domu zmarłego (tzw. czuwanie, puste noce), jak również w okolicznościach wspominania nieżyjącej osoby, w czasie spotkań tuż po pogrzebie (tzw. boży obiadek, konsolacja, stypa) lub jakiś czas po nim (np. dziewięć dni później).
Śpiewy pogrzebowe są przyporządkowane konkretnej sytuacji - utwory te nie pojawiają się w innych kontekstach niż żegnanie zmarłego2. Jednak nie jest to cały repertuar, jaki w środowisku ludowym wykonywany jest w takich okolicznościach. Oprócz typowych pieśni pogrzebowych śpiewa się wówczas także pieśni do patronów dobrej śmierci, ponadto pieśni dziadowskie, nabożne, wielkopostne czy zaduszkowe.
Zarówno Jacek Kolbuszewski, jak i Krystyna Turek zwracają uwagę, że pieśni pogrzebowe nie tylko opłakują zmarłego, ale także ukazują ludową wizję spotkania ze śmiercią - "odsłaniają jej potęgę i bezwzględność, uczą człowieka pokory i reguł życia, często go upominają i ostrzegają, inne, nasycone treściami religijnymi, objawiają między innymi dogmatykę katolicką i zasady moralne"3. Jan Adamowski dodaje, iż pieśni pogrzebowe to "przeważnie dłuższe utwory o zróżnicowanej tematyce (do Pana Jezusa, Maryjne, do patronów dobrej śmierci, o duszach pokutujących, o sytuacji umierania, pożegnalne itp.), śpiewane w czasie nocnego czuwania przy zmarłym i w trakcie pogrzebu"4.
Jednocześnie badacze dostrzegają problemy, jakie wiążą się z omawianym gatunkiem. Jacek Kolbuszewski pisze, że "najwięcej kłopotów sprawia dziś prezentacja tak zwanych ludowych pieśni pogrzebowych"5. Dlaczego "tak zwanych"? Przetrwaniu genetycznie ludowych, pogańskich śpiewów na okoliczność żegnania zmarłego przeszkodziła chrystianizacja obrzędu pogrzebowego, która zdecydowanie dokonała się w XVIII stuleciu. Liturgia odsunęła ludowe pieśni za zmarłych, które jeszcze przez pewien czas utrzymywały się podczas styp, powoli nabierając jednak treści chrześcijańskich. Poniekąd przyczyniła się do tego "działalność" często obecnych przy pogrzebach dziadów wędrownych, którzy rozpowszechniali teksty z motywami religijnymi. W konsekwencji repertuar "ludowych" pieśni pogrzebowych budują dziś pieśni nie tyle stworzone przez lud, ile przezeń zaakceptowane i wykorzystywane6.
 Niewiele miejsca pieśniom pogrzebowym poświęcili tacy zasłużeni badacze jak Adam Fischer czy Henryk Biegeleisen, którzy ograniczyli się jedynie do wymienienia incipitów bądź tytułów pieśni7. Jednak Adam Fischer stwierdził: "Lud polski śpiewa przy zwłokach powszechnie i bardzo wiele, przeważnie z drukowanych śpiewników i książek do modlenia; ma jednak również szereg starych, własnych pieśni przekazanych dawną tradycją"8. W pierwszej połowie XX w. Jan Stanisław Bystroń surowo oceniał pieśni pogrzebowe, twierdząc, iż "nie przedstawiają nic ciekawego: śpiewa się tu już prawie wyłącznie pieśni kościelne, które intonuje kościelny lub dziad, lub też które wyczytuje się ze śpiewnika"9. Za jedyną naprawdę ludową pieśń pogrzebową uchodziła osobliwa sandomierska: Wszystkie gospodynie wyganiają świnie, Ino moja Kasia śpi. Trzeba by mi trzeba siedmiu pacholików, Żeby mi ją podnieśli. Kaś ty Janie widział, żebyś przebudzić miał? Takie twarde zaspanie! Jużci twoja Kasia na wieki zasnęła, Już do ciebie nie wstanie"10.
Większość prezentowanych w naszym zbiorze pieśni pogrzebowych, mimo szerokiego rozpowszechnienia w obiegu ludowym, nie ma więc ludowego rodowodu. Duża grupa utworów pochodzi ze śpiewników kościelnych katolickich, np. Barbaro święta, perło Jezusowa; Szczęśliwy, kto sobie patrona Józefa11, a nawet - jak wskazała Alina Nowicka-Jeżowa - protestanckich, np. Już leżę śmiercią uśpiony; Pogrzebmy to ciało w grobie; Serdecznie oczekiwam końca szczęśliwego12. Śpiewniki te drukowane były już od XVI w., zaś do nowszych należą np. Śpiewnik kościelny i domowy...13 (1894), czy śpiewnik ks. Jana Siedleckiego (1908), wielokrotnie wznawiany do czasów współczesnych (z tytułem Śpiewnik kościelny)14. Ponadto niektóre z katolickich pieśni pogrzebowych, drukowane w śpiewnikach, są pochodzenia literackiego - dla przykładu autorem dobrze znanego w środowisku ludowym utworu Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy jest Franciszek Karpiński15. Innym, "przykościelnym" źródłem pieśni pogrzebowych, są różnego rodzaju druki ulotne, jakie śpiewacy pogrzebowi nabywali podczas odpustów czy w miejscach kultowych16. Odmiennym jeszcze źródłem omawianych utworów są zbiory tzw. świeckich pieśni pogrzebowych (znanych już od początku XIX w., a związanych z wzrastającym kultem bohaterów narodowych). Z tej grupy do obiegu ludowego trafił marsz żałobny Aleksandra Orłowskiego W mogile ciemnej śpisz na wieki17.
Zapewne właśnie z powodu nieludowej genezy pieśni pogrzebowe często pomijano w różnego rodzaju publikacjach zawierających wybory tekstów ludowych.
Jak zauważył Antoni Zoła z Instytutu Muzykologii KUL, analizując zbiory pieśni za zmarłych zgromadzone z terenu całego kraju, występowanie omawianej grupy śpiewów koncentruje się zwłaszcza w niektórych regionach. Repertuar ten, w obiegu ludowym, jest poza Lubelszczyzną szczególnie dobrze znany zwłaszcza w północno-wschodniej Polsce - w Siedleckiem, Łomżyńskiem i Białostockiem. Z kolei na terenach zachodnich śpiewy te znają przede wszystkim przesiedleńcy z Kresów wschodnich, a w zdecydowanie mniejszym stopniu ludność autochtoniczna (podobnie: Koszalińskie, Opolskie). Na pozostałych obszarach, poza enklawami, znajomość pieśni za zmarłych jest przeciętna18.
Pieśniom pogrzebowym przypisany jest w kulturze ludowej specjalny rodzaj wykonywania. W wielu wsiach Lubelszczyzny znani są miejscowi przewodnicy śpiewów za zmarłych. Rolę taką pełni z reguły osoba specjalnie zapraszana przez rodzinę nieboszczyka, aby przewodzić żegnaniu umarłego w domu. Z północnej części regionu znane są informacje o zakazie śpiewu przy zmarłym przez członków najbliższej rodziny, co motywowane jest utożsamianiem śpiewu z sytuacją radości, a nie ze smutkiem, żałobą. Wówczas niezbędna jest obca osoba mogąca takie śpiewy poprowadzić19. Jednym z najbardziej znanych przewodników pogrzebowych w gminie Borki (pow. Radzyń Podlaski) był Bronisław Kuśmierowski (ur. 1903 r.) ze wsi Krasew. Sam o sobie mówił: "Jak kto umrze, to ja jestem najpierwszy od tego"20. Śpiewak ten zapraszany był nie tylko przez mieszkańców swojej i okolicznych wsi (np. do Olszewnicy, Zabiela, Oszczepalina), ale także do pobliskiego miasta - Radzynia Podlaskiego. Prowadził śpiewy podczas wieczornych spotkań w domu zmarłej osoby oraz po pogrzebie - na konsolacji21.
W Świerżach w gminie Dorohusk (pow. Chełm) śpiewom i modlitwom podczas czuwań przy zmarłych przewodziła Agnieszka Stoma (ur. 1918 r.), którą zapraszała najbliższa rodzina nieboszczyka. Według jej relacji podczas czuwania śpiewy i modlitwy następują po sobie w określonej kolejności: "Najpierw pare takich pieśni zaśpiewamy. A później, to przeważnie różaniec, czy  tam "Zdrowaś Mario", to przecież każdy umie. Bo takich pieśni, to tam nie umio. Tam czasem "Wieczny odpoczynek" powtórzo ludzie, a jak inny, to przyjdzie siedzi tak tylko. Takich [parę pieśni] zaśpiewam i zaczynam różaniec. Jak już tak odmówimy różaniec, to już tylko takie pieśni [pogrzebowe] ido. Jeszcze jest taka koronka za zmarłych. To trzeba też na różańcu modlić się i śpiewać. Najpierw akt wiary i miłości, i później "Słodkie serce Maryi bądź dla mnie zbawieniem". Dziesięć razy. Jeszcze pare pieśniów. To melodie trzeba dobierać. Kiedyś tam stare ludzie śpiewali: "Dziś, gdy się z wami rozstawam", "Na cmentarzu mieszkać będę", "Więzień w czyśćcu zatrzymany", "Serdecznie oczekiwam końca szczęśliwego", "Witaj Królowo Nieba"22.
We wsi Dorbozy w gminie Obsza (pow. Biłgoraj) śpiewy pogrzebowe prowadzi obecnie miejscowy zespół śpiewaczy "Dorbozianki", stanowiący jednocześnie Koło Gospodyń Wiejskich, pod kierunkiem Kazimiery Wurszt (ur. 1942 r.)23. W sąsiednim powiecie janowskim, w gminie Godziszów, sławę śpiewaczki pogrzebowej zdobyła Stanisława Łukasz z Wólki Ratajskiej (ur. 1944 r.)24. W tej samej gminie, w dużej parafii Zdziłowice, śpiewów za zmarłych podejmuje się współcześnie trzech śpiewaków - Józef Jaworski, Jan Leszczyński i najmłodszy z nich - Jan Wnuk (ur. 1939 r.), który został do swojej roli przyuczony przez nieżyjącego już miejscowego śpiewaka pogrzebowego Stanisława Zielonkę. Według Jana Wnuka: "Do tego śpiewania trzeba mieć chęć i powołanie. Że śpiewam, to najpierw dziękuję Panu Bogu za głos taki, jaki mam. Dużo zawdzięczam świętej pamięci Stanisławowi Zielonce z części czwartej [Zdziłowic], który mnie zawsze miło widzieli i wołali do pomocy i przyzwyczajali do tego obrzędu, przekazując mi teksty pieśni i modlitw. Świętej pamięci Stanisław Zielonka odeszli do wieczności w 1992 roku. Zacząłem zbierać pieśni, bo sąsiedzi czy znajomi prosili, żeby różaniec prowadzić, ale nie od razu się na samodzielne śpiewanie podejmowałem, do pomocy chodziłem od początku lat 80. Pierwszy różaniec prowadziłem u sąsiadki w 1995 roku, tak z zaskoczenia, bo zamówiony śpiewak z jakiegoś powodu nie przybył, tak że z braku prowadzącego, ten trud musiałem podjąć i od tego czasu śpiewam. Nie śpiewałbym, jeśli by mi do tego nie były dane siły i wytrwałości; na przykład w dzień wyprowadzenia i pogrzebu, jak wychodzę z domu o godzinie 9 rano, to wracam około godziny 16, a czasem i później25.
W północno-zachodniej części regionu (pow. Puławy) wyróżniała się nieżyjąca już znana artystka ludowa Krystyna Poczek z Wólki Kątnej w gminie Markuszów (ur. 1928 r.), która rolę przewodnika pogrzebowego przejęła po swoim ojcu26, zaś obecnie tym samym zajmuje się we wsi jej córka Elżbieta Wójtowicz27. Do przewodnika śpiewów pogrzebowych należy wybór repertuaru oraz ustalenie kolejności śpiewów i modlitw, a także przewodzenie grupie śpiewaczej przez intonowanie pieśni. Przewodnik taki z reguły posiada śpiewnik zawierający bogaty repertuar pieśni pogrzebowych. Śpiewnik ma formę druku ulotnego (tzw. kartki) z pieśniami albo specjalnie tworzonego zeszytu spisanego ręcznie zawierającego repertuar28. Takie zeszyty (odpisywane) posiadają też niejednokrotnie pozostałe osoby uczestniczące we wspólnych śpiewach.
Zeszyty pisane ręcznie zasługują na osobną uwagę. Są swoistym przykładem współwystępowania w repertuarze pieśniowym utworów różnej proweniencji. W dużej mierze zawarte w tego typu zeszytach pieśni pogrzebowe należą do obiegu kościelnego - są to teksty oficjalnie dopuszczone do użytku liturgicznego i umieszczane w śpiewnikach kościelnych, jak: Ach, Ojcze, pełen litości;  Dobry Jezu, a nasz Panie; Przybądźcie z nieba na głos naszych modlitw. Z drugiej zaś strony, obok nich zapisywane są pieśni spoza obiegu kościelnego, przekazywane w środowisku lokalnym jako część własnej tradycji. Zawartość zeszytów pisanych ręcznie pokazuje, jakiego rodzaju teksty, niezależnie od pochodzenia, zostały przyjęte i żyją w obiegu ludowym.
Jako przykłady zeszytów pogrzebowych z naszego regionu warto wymienić: 1) z przełomu lat 70. i 80. XX w. zeszyt Wiesławy Legierko (ur. ok. 1940 r.) z Brzozowca, gm. Dubienka; 2) sprzed 1980 r. zeszyt Krystyny Poczek (ur. 1928 r.) z Wólki Kątnej, gm. Markuszów; 3) sprzed 1999 r. zeszyt Adeli Luchowskiej (ur. 1935 r.) z Ulowa, gm. Tomaszów Lubelski; 4) z ok. 2000 r. zeszyt Kazimiery Wurszt (ur. 1942 r.) z Dorboz, gm. Obsza29.
Bywa, że po śmierci właściciela zeszytu jest on przekazywany młodszej osobie z rodziny, która w lokalnej społeczności przejmuje jego rolę. Tak stało się z zeszytem Krystyny Poczek, z którego współcześnie korzysta jej córka, prowadząca śpiewy pogrzebowe podczas domowych modlitw30. Zdarza się, że w takich przypadkach w zeszytach dopisuje się kolejne pieśni, a czasem całe zeszyty, z racji wysłużenia, są przepisywane31.
Dla wykonawstwa pieśni pogrzebowych charakterystyczne jest wykorzystanie zapisu jako "podstawowej formy społecznej pamięci"32. Na taką sytuację ma zapewne wpływ to, że pieśni pogrzebowe są długie, wielozwrotkowe i stosunkowo rzadko wykonywane, a dostępność zwalnia z konieczności ich zapamiętywania. Niewątpliwie konsekwencjami takiego ich obiegu jest mniejsza - w porównaniu z innymi gatunkami folkloru - wariantywność oraz brak dużego zróżnicowania geograficznego33. Pieśni pogrzebowe znane w obiegu ludowym w Lubelskiem, notowane są na Kaszubach, Kurpiach, w Radomskiem czy na Śląsku. W zespole pieśni lubelskich znaleźć można wiele zapisów zbieżnych, a nawet identycznych. Stosunkowo większą wariantywność wykazują tylko te, które są najbardziej rozpowszechnione, np. Czemuż tak rychło, Panie, bierzesz mnie ze świata; Jedną garstką ziemi gdy przykryty będę; O, jak fałszywe wszystko na tym nędznym świecie; Żegnam cię, mój świecie wesoły.
Istnieje także wiele pieśni drukowanych w śpiewnikach kościelnych, zwłaszcza w nowszych, np. we wspomnianym już Śpiewniku kościelnym34 ks. J. Siedleckiego lub dostępnych w innych wydawnictwach katolickich35. Trzeba zaznaczyć, że wiele świadectw potwierdza stałą obecność tych pieśni w ludowym obrzędzie pogrzebowym. Do takich, pominiętych tu, pieśni kościelnych, choć zapisanych w dostępnej nam dokumentacji, należą zwłaszcza: Ach, Ojcze, pełen litości36; Bądź mi litościw, Boże nieskończony37; Dobry Jezu, a nasz Panie39; Jezu w Ogrójcu mdlejący39; Przez czyśćcowe upalenia40; Przybądźcie z nieba na głos naszych modlitw41; Racz wiekuiste dać odpoczywanie42; Wieczne odpoczywanie, racz mu dać, Panie43; Witaj, Królowo nieba i Matko litości44.
Spośród pieśni kościelnych wyjątkowe są trzy teksty z uwagi na ich głębsze zakorzenienie w tradycji ludowej, poświadczone wariantami. Są to utwory skierowane do patronów osób konających: Barbaro święta, perło Jezusowa - do św. Barbary i Szczęśliwy, kto sobie patrona Józefa ma za opiekuna - do św. Józefa, ponadto pieśń Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy z motywem żegnania zmarłej osoby, wykonywana najczęściej na cmentarzu45.
Do zbioru nie weszły także pieśni, które - według wielu przekazów z Lubelskiego - wprawdzie wykonuje się w intencji żegnania zmarłego, ale nie są one utworami typowo pogrzebowymi46. Mowa tu zwłaszcza o pieśniach: 1) dziadowskich: Posłuchajcie, grzesznicy, o straszliwym sądzie47; Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo płacze usilnie48; Trójca: Bóg Ojciec, Bóg Syn, Bóg Duch Święty49; W dzień ostateczny, w dzień osądu Boga50; W dzień ów sądu ostatecznego w proch świat zmieni51; 2) nabożnych: Ciebie my, Matko Boga, wszyscy wyznawamy52; Słudzy Maryi, wam pewne zbawienia53; 3) wielkopostnych: Jezu w Ogrójcu mdlejący; O, najświętsza twarzy mego Pana54; 4) zaduszkowych: Słyszcie, przyjaciele, lamentu wielkiego55; Straszny termin dla człowieka, gdy dusza z ciała ucieka56; Zastanów się, o człowiecze, na chwilkę małą57.
Trudno ściśle ustalić kolejność wykonywania pieśni podczas obrzędu pogrzebowego, choć można zauważyć w tym zakresie pewne tendencje. Większość pieśni śpiewa się podczas wieczornych i nocnych spotkań w domu zmarłej osoby przed pogrzebem (w czasie tzw. czuwania, pustych nocy) lub w jakiś czas po pogrzebie (np. dziewięć dni później). Ich kolejnością rządzi zwykle przewodnik śpiewów lub lokalna tradycja58. Daje się jednak wyróżnić - grupę pieśni śpiewanych podczas wynoszenia trumny z domu - Żegnam cię, mój świecie wesoły; Już idę do grobu smutnego, ciemnego; Czas, czas, już niosą trumnę - oraz pieśni śpiewane na cmentarzu w dniu pogrzebu - Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy; Pogrzebmy to ciało w grobie59. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszędzie musi obowiązywać właśnie taki porządek60.
 Drugie istotne kryterium to osoba zmarła, na której pogrzebie śpiewana jest dana pieśń. Tu daje się wyróżnić grupę utworów przeznaczonych dla zmarłych przedwcześnie, a wśród nich dla żonatego lub zamężnej zmarłych w średnim wieku - Jak każdy, który się rodzi, tak ja idę do grobu; Już leżę śmiercią uśpiony - oraz dla zmarłej osoby młodej lub zmarłego dziecka - Dla Jezusa pragnę umrzeć; Czemuż tak rychło, Panie; Jeszcze jestem małe dziecię; Na cmentarzu mieszkać będę.
Można więc przyjąć następujący układ tekstów: I Pieśni ogólnego zastosowania - wśród nich zaproponowano podział ze względu na miejsce wykonania: a) Pieśni śpiewane w domu zmarłego, które ułożono z kolei zgodnie z tematyką: "Świat ziemski marnością i fałszem", "Nieuchronność śmierci", "Zawierzenie w ostatniej godzinie - Bogu Ojcu, Jezusowi, Maryi, Aniołowi Stróżowi", "Prośby do patronów dobrej śmierci - św. Barbary i św. Józefa", "Oczekiwanie śmierci i pożegnanie świata ziemskiego", "Pożegnanie zmarłej osoby", "O duszach w czyśćcu pokutujących"; b) Pieśni śpiewane podczas wynoszenia trumny z domu; c) Pieśni śpiewane na cmentarzu w dniu pogrzebu; II Pieśni dla osoby zmarłej przedwcześnie, a wśród nich: a) Pieśni dla żonatego lub zamężnej zmarłych w średnim wieku oraz b) Pieśni dla zmarłej osoby młodej lub zmarłego dziecka61.
Teksty 48 pieśni pogrzebowych wraz z melodiami (łącznie z wersjami B i C tekstów modelowych zebrano 62) zamieszczone w  zbiorze pochodzą z 16 źródeł: 1) Archiwum Etnolingwistycznego UMCS (28 tekstów); 2) zbiorów fonograficznych Muzeum Wsi Lubelskiej (9 tekstów); 3-5) trzech publikacji Jana Adamowskiego (łącznie 6 tekstów)62; 6) artykułu Magdaleny Dużyńskiej i Anny Engelking (4 teksty)63; 7) zeszytu pisanego ręcznie Adeli Luchowskiej (3 teksty); 8) publikacji Janiny Szymańskiej (2 teksty)64; 9) kartek Marianny Daniluk z Janówki (2 teksty); 10) kartek Jadwigi Maksymiuk z Rokitna (2 teksty); 11) publikacji Adolfa Pleszczyńskiego (1 tekst)65; 12) pracy pod red. Wiesławy Kubów (1 tekst)66; 13) śpiewnika pogrzebowego na podstawie rękopisów Heleny Zielińskiej (1 tekst)67; 14) zeszytu pisanego ręcznie Wiesławy Legierko z Brzozowca (1 tekst); 15) zeszytu pisanego ręcznie Kazimiery Wurszt z Dorboz (1 tekst); 16) płyty CD z Kolekcji Muzyki Ludowej Polskiego Radia "Muzyka Źródeł" (1 tekst)68. Melodii nie podano w przypadku pieśni pogrzebowych pochodzących jedynie z zeszytów pisanych ręcznie lub innych źródeł niezawierających zapisu nutowego.
Warianty zostały zestawione na podstawie dostępnej literatury przedmiotu (podającej przykłady pieśni pogrzebowych z Lubelskiego, innych regionów Polski oraz terenów poza granicami kraju, zamieszkiwanych przez Polaków)69, uwzględniono studenckie prace dyplomowe70, zeszyty i kartki pisane ręcznie oraz maszynopis informatorki71. Ponadto spis wariantów oparto na nagraniach wykonawców ludowych (z Kolekcji Muzyki Ludowej Polskiego Radia "Muzyka Źródeł" pochodzą odnotowane warianty śpiewów pogrzebowych zachowane w pamięci Polaków w Argentynie, Brazylii, Kazachstanie oraz na Ukrainie), a także na zbiorach fonograficznych (w tym najwięcej z IS PAN - ponad dwieście wariantów)72.
Wybrano utwory z obszaru dzisiejszego województwa lubelskiego, choć w czterech przypadkach granice administracyjnie zostały nieznacznie przekroczone na rzecz dwóch miejscowości leżących już w woj. mazowieckim, ale bezpośrednio przy granicy z woj. lubelskim: Grabniak w gm. Sobolew (3 teksty) i Trzciniec w gm. Skórzec (1 tekst).
Agnieszka Kościuk
Niniejszy artykuł ( w oryginale: "Pieśni pogrzebowe" s. 670-676) pochodzi z tomu "Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źródła i materiały", redaktor serii Ludwik Bielawski, Tom 4, "Lubelskie, część II - Pieśni i obrzędy rodzinne", redaktor tomu Jerzy Bartmiński, Lublin, Wydawnictwo Polihymnia 2011.
Przypisy:
1 Kolbuszewski 1986, s. 50.
2 Mowa o autentycznym kontekście wykonawczym, a nie np. o występach scenicznych.
3 Turek 1993, s. 40-41.
4 Adamowski 1994b, s. 14.
5 Kolbuszewski 1986, s. 51.
6 Kolbuszewski 1986, s. 51.
7 Biegeleisen 1929, Biegeleisen 1930, Fischer 1921.
8 Fischer 1921, s. 214.
9 Bystroń 1924, s. 12.
10 Cyt. za: Bystroń 1924, s. 13. Tę samą ludową pieśń pogrzebową zanotowano także w 1970 r. w Katowicach-Bogucicach, zob. Dygacz 1987, s. 40. Bystroń podaje ponadto, że przy pogrzebie śpiewało się także "pieśń dziadkowską o duszy, która stuka do nieba" (Wyleciała, wyleciała, w rajskie wrota zastukała...; zob. Pieśni zaduszkowe nry 439-446), zaś na stypie świecką pieśń o Maćku, "który umarł i już się nie rusza" (Oj, wieząć go, wiezą, przed sam środek wioski...), Bystroń 1924, s. 13-14.
11 Np. Mioduszewski 1838, s. 242, s. 224.
12 Nowicka-Jeżowa 1992, s. 427-445.
13 Śpiewnik kościelny i domowy 1887.
14 Siedlecki 1908.
15 Karpiński 1792, s. 80-81. W pierwodruku nad pieśnią zamieszczono nagłówek: Pieśń przy pogrzebaniu umarłego. Według wielu współczesnych przekazów utwór ten w obiegu ludowym w dalszym ciągu przeznaczano do wykonywania na cmentarzu, przy grzebaniu ciała.
16 Więcej na temat tego typu druków ulotnych zob. Adamowski, Polskie pieśni pogrzebowe… 1994, s. 14.
17 Zob. Cepelli i in. 1933, s. 360-361. Źródło pieśni oraz genezę tzw. świeckich pieśni pogrzebowych podaję za: Kolbuszewski 1986, s. 56.
18 Zoła 1998, s. 365.
19 Informacja ustna z marca 2009 r. od mieszkanek miejscowości Rokitno i Ulan-Majorat.
20 Adamowski Tam na Podlasiu… 1994, s. 19.
21 Adamowski Tam na Podlasiu… 1994, s. 19.
22 Niebrzegowska-Bartmińska 2001, s. 317-318.
23 Przekaz ustny od Kazimiery Wurszt z Dorboz z lutego 2009 r.
24 Adamowski 2003, s. 195-196.
25 Wnuk 2002, s. 9.
26 Zob. nagranie z Krystyną Poczek z 1978 r. w zbiorach fonograficznych Muzeum Wsi Lubelskiej (taśma 22).
27 Informacja ustna od Magdaleny Wójtowicz, wnuczki Krystyny Poczek ze stycznia 2009 r.
28 Adamowski Polskie pieśni pogrzebowe…1994, s. 14-15.
29 Kserokopie lub fotokopie wszystkich wspomnianych zeszytów znajdują się w Archiwum Etnolingwistycznym UMCS.
30 Jak w przypisie 31.
31 Zob. Adamowski Pieśni pogrzebowe z okolic Biłgoraja… 1994, s. 48; Dużyńska, Engelking 1987, s. 40.
32 Adamowski Polskie pieśni pogrzebowe…1994, s. 15.
33 Adamowski Polskie pieśni pogrzebowe…1994, s. 15.
34 Zob. Siedlecki 1908, Siedlecki 2001 oraz inne wydania (publikacja wznawiana ponad 40 razy).
35 Zob. Modlitwy 1996 i in.
36 Zob. np.: Dębowa Kłoda 1977, Maria Gagłaska ur. 1882, MWL 26A/1010.
37 Zob. np.: Wólka Kątna gm. Markuszów przed 1980, Krystyna Poczek ur. 1928, zeszyt pisany ręcznie nr 2.
38 Zob. np.: Aleksandrów gm. Józefów 1978, Maria Pierzchała ur. 1945, TN UMCS 242A/9; Kawęczynek gm. Szczebrzeszyn 1997, S. Mazur ur. 1926, TN UMCS 1187B/7; Zawieprzyce 1977, Maria Podgórska ur. 1919, MWL 21B/0796.
39 Zob. np.: Łubcze gm. Jarczów 1978, Joanna Rachańska ur. 1918, TN UMCS 296B/21; Rokitno 2009, Jadwiga Maksymiuk ur. 1941, Kartka; Skryhiczyn gm. Dubienka lata 90. XX w., Halina Madej, ur. 1941, zeszyt pisany ręcznie nr 62; Ulów gm. Tomaszów Lubelski 1999, Adela Luchowska ur. 1935, TN UMCS 1309B/6; Wólka Kątna gm. Markuszów przed 1980, Krystyna Poczek ur. 1928, zeszyt pisany ręcznie nr 22.
40 Zob. np.: Łubcze gm. Jarczów 1978, Joanna Rachańska ur. 1918, TN UMCS 296B/22.
41 Zob. np.: Brzozowiec gm. Dubienka lata 70./80. XX w., Wiesława Legierko ur. ok. 1940, zeszyt pisany ręcznie nr 49.
42 Zob. np.: Świerże gm. Dorohusk 1996, Agnieszka Stoma ur. 1918, TN UMCS 1075A/2.
43 Zob. np.: Aleksandrów gm. Józefów 1978, Grupa kobiet i mężczyzn, TN UMCS 242A/2, 4, 6, 8; Zawieprzyce 1977, Maria Podgórska ur. 1919, MWL 21B/781.
44 Zob. np.: Kawęczynek gm. Szczebrzeszyn 1997, S. Mazur ur. 1926, TN UMCS 1187B/6; Ludwin 1976, Maria Wojciechowska, MWL 7A/419; Nedeżów gm. Jarczów 1977, Aniela Skorupska ur. 1899, TN UMCS 307B/3; Ulów gm. Tomaszów Lubelski 1999, Adela Luchowska ur. 1935, zeszyt pisany ręcznie nr 12.
45 Zob. przypis 19.
46 Niektóre z tych utworów znalazły się w oddzielnych działach poświęconych poszczególnym gatunkom.
47 Zob. np.: Susiec 1999, Janina Bondyra ur. 1934, TN UMCS 1289A/3.
48 Zob. np.: Dokudów gm. Biała Podlaska 1997, Aleksandra Daniluk ur. 1912, Adamowski Jan, Pańszczyznońka. Podlaskie pieśni ludowe z repertuaru Aleksandry Daniluk. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec, Antoni Zoła. Biała Podlaska: 1997, nr 32.
49 Zob. np.: Dębowa Kłoda 1977, Maria Gagłaska ur. 1882, MWL 26A/1073; Grabniak gm. Sobolew 1993, Henryk Błachnio ur. 1927, TN UMCS 850B/5; Kąkolewnica Północna gm. Kąkolewnica Wschodnia 1995, Feliksa Wierzbicka ur. 1925, TN UMCS 990B/11; Ulów gm. Tomaszów Lubelski 1999, Adela Luchowska ur. 1935, zeszyt ręcznie pisany nr 11.
50 Zob. np.: Ulów gm. Tomaszów Lubelski 1999, Adela Luchowska ur. 1935, TN UMCS 1309B/4 / zeszyt ręcznie pisany nr 5.
51 Zob. np.: Milanów gm. Sobolew 1994, zespół, TN UMCS 887B/2.
52 Zob. np.: Dębowa Kłoda 1977, Maria Gagłaska ur. 1882, MWL 26A/971.
53 Zob. np.: Dębowa Kłoda 1977, Maria Gagłaska ur. 1882, MWL 26A/924; Wólka Kątna gm. Markuszów, przed 1980, Krystyna Poczek ur. 1928, zeszyt pisany ręcznie nr 19.
54 Zob. np.: Ulów gm. Tomaszów Lubelski 1999, Adela Luchowska ur. 1935, zeszyt ręcznie pisany nr 13.
55 Zob. np.: Ruda Solska gm. Biłgoraj 1922, Albina Grabias, Adamowski Biłgoraj nr 1; Świerże gm. Dorohusk 1996, Agnieszka Stoma ur. 1918, TN UMCS 1075B/3.
56 Zob. np.: Wilków gm. Werbkowice 1995, Marian Kulik ur. 1928, Adamowski Kazimierz 1996 nr 4.
57 Zob. np.: Łubcze gm. Jarczów 1982, Joanna Rachańska ur. 1918, IS PAN T4905/10; Świerże gm. Dorohusk 1994, A. Stoma ur. 1918, TN UMCS 1075A/10.
58 Np. w Rachaniach, według przekazu Łucji Misiak, pieśń A, a, a - dziś przyjdzie godzina oraz Mój Stróżu Aniele, mój miły patronie wykonywano w domu zmarłego w pierwszy dzień po śmierci, zob. TN UMCS: 299B/7 i 299B/6.
59 M.in. na podstawie ustaleń A. Pleszczyńskiego notującego pieśni pogrzebowe z okolic Międzyrzeca Podlaskiego, zob. Pleszczyński 1892, s. 182-185, a także przekazów Łucji Misiak z Rachań, zob. TN UMCS: 299B/8, 299B/9, 299B/10. Por. również spostrzeżenia J. Adamowskiego dotyczące kolejności wykonywania pieśni pogrzebowych z Rudy Solskiej: Adamowski Pieśni pogrzebowe z okolic Biłgoraja…, s. 15.
60 Np. w Zawieprzycach (gm. Spiczyn) według przekazu Marii Podgórskiej pieśń Zmarły człowiecze, z tobą się żegnamy śpiewano nie na cmentarzu, tylko jak zaraz wyprowadzajo to ciało z domu, zob. TN UMCS 249A/48.
61 Zob. również odmienną propozycję układu pieśni pogrzebowych: Chosia 2001, s. 37-55.
62 Adamowski Jan, Pieśni pogrzebowe z okolic Biłgoraja. Twórczość Ludowa 1994 nr 3-4, s. 48-54; Adamowski Jan, Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich wykonawcy. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec. Lublin: 1994; Adamowski Jan, Śpiewanejki moje... Najwybitniejsi śpiewacy ludowi Lubelszczyzny i ich repertuar. Część pierwsza. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec. Lublin: 2003; Część druga. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec. Lublin: 2005;
63 Dużyńska Magdalena, Engelking Anna, Zbiór pieśni pogrzebowych z Huszczy. Literatura Ludowa 1987 nr 2, s. 37-56.
64 Szymańska Janina, Pieśni pustych nocy. Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 9/10. 1998, s. 211-252.
65 Bojarzy Międzyrzeccy. Studjum etnograficzne. Przez ks. Adolfa Pleszczyńskiego. Warszawa: 1892.
66 Mała ojczyzna - Łukowa. Pieśni korzeni. Wybór pieśni oraz zapis melodii i tekstów Marian Chyżyński. Lublin: 2000.
67 Śpiewnik wg rękopisów Heleny Zielińskiej z Trzcińca. Pieśni śpiewane w czasie czuwania przy zmarłym. Redakcja tekstów: Wanda Księżopolska, Jolanta Szymczyk. Siedlce: 2008.
68 Ponadto w zapisie pieśni pochodzących z Archiwum Etnolingwistycznego UMCS oraz zbiorów Muzeum Wsi Lubelskiej, w celu uzupełnienia tekstów nie w pełni nagranych bądź niedostępnych, skorzystano z zeszytów pisanych ręcznie informatorów, którzy je wykonywali: Adeli Luchowskiej z Ulowa (w trzech przypadkach) oraz Krystyny Poczek z Wólki Kątnej (również w trzech przypadkach).
69 Adamowski Jan, Pieśni pogrzebowe z okolic Biłgoraja…; Adamowski Jan, Kazimierskie nuty. Z repertuaru Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych. Kazimierz nad Wisłą. Zebrał i opracował Jan Adamowski. Lublin 1990-2008; Adamowski Jan, Z polskich pieśni ludowych. Akcent. Literatura i Sztuka 1986 nr 4, s. 97-107; Adamowski Jan, Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich wykonawcy. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec. Lublin: 1994; Adamowski Jan, Śpiewanejki moje..., Bartkowski Bolesław, Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji. Style i formy. Kraków: 1987; Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich. Studia i materiały. T. 1. Red. naukowa Bolesław Bartkowski. Współpraca Karol Mrowiec, Jan Stęszewski. Lublin: 1990; Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały. Redaktor Ludwik Bielawski. Tom 2. Kaszuby. Część 1. Pieśni obrzędowe. [Opracowali] Ludwik Bielawski, Aurelia Mioduchowska. Warszawa: 1997; Część 2. Pieśni powszechne. [Opracowali] Ludwik Bielawski, Aurelia Mioduchowska. Warszawa: 1998; Część 3. Pieśni powszechne i zawodowe. [Opracowali] Ludwik Bielawski, Aurelia Mioduchowska. Warszawa: 1998; Śpiewnik strzelecki Szkoły Junaka dla organizacyj przysposobienia wojskowego. Komitet redakcyjny śpiewnika J. Cepelli i inni. Melodie zebrał i opracował J. Cepelli. Warszawa: 1933; Dahlig Piotr, Muzyka Adwentu. Mazowiecko-podlaska tradycja gry na ligawce. Warszawa: 2003; Doda Jadwiga, Narodziny i śmierć w wierzeniach, obrzędach i zwyczajach Polaków z okolic Woronowa (obw. grodzieński, Białoruś). Lublin 1995. Praca magisterska pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Bartmińskiego i dra Jana Adamowskiego, UMCS; Dużyńska Magdalena, Engelking Anna, Zbiór pieśni pogrzebowych…, Halicka Marianna, Śpiewy pogrzebowe z Grodziska. Regiony. Kwartalnik Społeczno-Kulturalny 1985 nr 1-4; Gloger Zygmunt, Pieśni przy chrzcinach i pogrzebie na Podlasiu nadnarwańskiem. Wisła 1889. T. 3, s. 607-614; Karpiński Franciszek, Pieśni nabożne. Supraśl: 1792; Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 22 Łęczyckie, t. 44 Góry i Podgórze, t. 49 Sanockie-Krośnieńskie 1, t. 11 Wielkie Księstwo Poznańskie 3, Wrocław-Poznań 1961; Mała ojczyzna - Łukowa…, Kupisiński Zdzisław SVD, Śmierć jako wydarzenie eschatyczne. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe oraz zaduszkowe mieszkańców regionu opoczyńskiego i radomskiego. Lublin: 2007; Mickiewicz Halina, Obrzędy i zwyczaje związane z narodzinami i śmiercią w środowisku Polaków z okolic Grodna. Lublin 1995. Praca magisterska pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Bartmińskiego i dra Jana Adamowskiego, UMCS; Śpiewnik kościelny czyli pieśni nabożne z melodyami w kościele katolickim używane a dla wygody kościołów parafialnych przez X. M.M. Mioduszewskiego zebrane. Kraków: 1838; Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, Pieśni z pogranicza polsko-ukraińskiego. Materiały etnolingwistyczne z miejscowości Świerże. W: Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim. Red. Feliks Czyżewski, Lublin: 2001; Perszon Jan ks., Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. Lublin: 1999; Petera Janina, Tradycyjne obrzędy i zwyczaje pogrzebowe na Lubelszczyźnie. Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 9/10. 1998, s. 329-333; Bojarzy Międzyrzeccy. Studjum etnograficzne. Przez ks. Adolfa Pleszczyńskiego. Warszawa: 1892; Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym 1967-1987. Zredagował zespół pod kierunkiem Elżbiety Sendejewicz. Lublin: 1989, Siedlecki Jan, Śpiewnik kościelny…; Skierkowski Władysław ks., Puszcza Kurpiowska w pieśni. Dzieła zebrane. Tom 3. Pod red. Henryka Gadomskiego. Ostrołęka: 2003; Stelmaczonek-Bartnik Anna, Pieśni pogrzebowe z Brasławszczyzny. W: Język polski dawnych Kresów Wschodnich. T. 3. Pod red. Janusza Riegera. Warszawa: 2006, s. 15-20; Szymańska Janina, Pieśni pustych nocy. Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 9/10. 1998, s. 211-252 Szymańska Janina, Słowo śpiewane. Interpretacja tekstów folklorystycznych. Warszawa Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk 2001; Śpiewnik kościelny i domowy wraz z książką modlitewną dla wygody katolików z różnych książek i śpiewników zebrany i ułożony, z dodaniem officyum za umarłych czyli nabożeństwa za dusze w czyścu sprawiedliwości Boskiej zadosyć czyniące, z Brewiarza Rzymskiego wyjęte po łacinie i po polsku dla wygody modlących się, oraz melodyi na uroczystości całego roku i do officyum. Wyd. nowe. Częstochowa: 1887; Turek Krystyna, Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na Górnym Śląsku. Katowice: Uniwersytet Śląski 1993; Tymbrowska Genowefa, Pieśni pogrzebowe z Żytomierszczyzny. W: Język polski dawnych Kresów Wschodnich. T. 3. Pod red. Janusza Riegera. Warszawa: 2006, s. 155-181; Śpiewnik wg rękopisów Heleny Zielińskiej...
70 Doda Jadwiga, Narodziny i śmierć…, Kowalczuk Maria, Współczesny repertuar folklorystyczny wsi Rachanie koło Tomaszowa Lubelskiego. Lublin 1979. Praca magisterska pod kierunkiem doc. dra hab. Jerzego Bartmińskiego, UMCS; Lipa Agnieszka, Gwara i folklor Siedlisk i okolic. Lublin 1997. Praca dyplomowa pod kierunkiem dr Stanisławy Niebrzegowskiej, UMCS; Halina, Obrzędy i zwyczaje…, Smolińska Magdalena, Śmierć i pogrzeb w wierzeniach i relacjach mieszkańców wsi Majdan Wielki. Lublin 2006. Praca dyplomowa pod kierunkiem dr Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej, UMCS; Gwara i folklor Firleja i Przypisówki. Lublin 1997. Praca dyplomowa pod kierunkiem dr Stanisławy Niebrzegowskiej, UMCS; Walenciuk Marzena, Śmierć i pogrzeb w relacjach ustnych z okolic Ostrowa Lubelskiego. Lublin 2007. Praca licencjacka pod kierunkiem dr Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej, UMCS; Wójtowicz Magdalena, Językowo-kulturowy obraz śmierci w folklorze Lubelszczyzny. Lublin 2008, Praca magisterska pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Bartmińskiego, UMCS.
71 Zeszyt Alicji Kołodziejczyk, Zeszyt Wiesławy Legierko, Zeszyt Adeli Luchowskiej, Zeszyt Marii Mach, Zeszyt Haliny Madej, Zeszyt Krystyny Poczek, Zeszyt Kazimiery Wurszt, Kartki Marianny Daniluk, Kartki Jadwigi Maksymiuk, Maszynopis Danuty Tomczuk.
72 Jest drabina do nieba. Cz. II. Śpiewy żałobne i za dusze zmarłych, CD z serii "In Crudo", opracowanie i wybór nagrań: Remigiusz Mazur-Hanaj. Warszawa; Muzyka Źródeł. Kolekcja Muzyki Ludowej Polskiego Radia [płyty kompaktowe]. Warszawa PR 1995-2006; Archiwum Naukowe Muzeum Wsi Lubelskiej oraz materiały z Muzeum Wsi Lubelskiej; Pieśni pogrzebowe Kurpiów Puszczy Zielonej, płyta CD-R. Wykonawcy: Grupy śpiewacze z: Baby, Bandyś, Brzozowego Kąta, Czarni, Długiego, Dylewa, Kadzidła, Lipnik, Myszyńca, Olszyn, Pełt, Rutkowa, Surowego, Wolkowych. Wyboru pieśni pogrzebowych dokonał Sławomir Konarzewski. W gwarze kurpiowskiej przełożył Witold Kuczyński. Realizacja nagrań i produkcja Krzysztof Kozon.. Myszyniec 2004; Teksty i melodie nagrane w ramach prac terenowych (własnych i zespołowych) przez pracowników i studentów UMCS zdeponowane w Archiwum Etnolingwistycznym UMCS; Władysława Wiśniewska i Zespół Śpiewaczek Ludowych Wdzydzanki [nagrania archiwalne ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN i Radia Gdańsk, wybór nagrań archiwalnych, układ całości, digitalizacja i zgranie nagrań Jacek Jackowski z Instytutu Sztuki PAN]; Zespół Śpiewaczy z Dobrywody. Pieśni nie tylko święte. [MC z serii "Tradycja muzyczna Podlasia". Wydawca: Stowarzyszenie Miłośników Kultury Ludowej w Czeremsze 2002].
Bibliografia:
Adamowski Jan, Polskie pieśni pogrzebowe. Twórczość Ludowa 1994 nr 3-4, s. 14-17.
Adamowski Jan, Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich wykonawcy. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec. Lublin: 1994, 143 s.
Adamowski Jan, Pieśni pogrzebowe z okolic Biłgoraja. Twórczość Ludowa 1994 nr 3-4, s. 48-54. [materiały prezentowane w artykule pochodzą z zeszytu ręcznie pisanego, datowanego na 1922 rok].
Adamowski Jan, Śpiewanejki moje... Najwybitniejsi śpiewacy ludowi Lubelszczyzny i ich repertuar. Część pierwsza. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec. Lublin: 2003.
Adamowski Jan, Śpiewanejki moje... Najwybitniejsi śpiewacy ludowi Lubelszczyzny i ich repertuar. Część druga. Transkrypcje muzyczne Anna Michalec. Lublin: 2005.
Biegeleisen Henryk, U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą. Z 39 ilustracjami na kredowym papierze i 3 nutami w tekście. Lwów: 1929.
Biegeleisen Henryk, Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Z 14 rycinami w tekście. Warszawa [1930].
Bystroń Jan Stanisław, Pieśni ludu polskiego. Kraków: 1924, s. 12-14.
Bystroń Jan Stanisław, Etnografia Polski. Poznań: "Czytelnik" 1947, s. 170.
Cepelli J. i in., Śpiewnik strzelecki Szkoły Junaka dla organizacyj przysposobienia wojskowego. Komitet redakcyjny śpiewnika J. Cepelli i inni. Melodie zebrał i opracował J. Cepelli. Warszawa: 1933, 360-361.
Chosia Jolanta, Systematyka pieśni pogrzebowych z Lubelszczyzny (na podstawie AE UMCS). Lublin 2001. Praca magisterska pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Bartmińskiego, UMCS, s. 37-55.
Dużyńska Magdalena, Engelking Anna, Zbiór pieśni pogrzebowych z Huszczy. Literatura Ludowa 1987 nr 2, s. 37-56.
Dygacz Adolf, Pieśni ludowe miasta Katowic. Źródła i dokumentacja. Katowice: 1987, s. 40.
Fischer Adam, Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego. Napisał Adam Fischer. Lwów: 1921, Zarys etnograficzny województwa lubelskiego. W: Monografja statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego. T. 1. Zagadnienia podstawowe. Red. Ignacy Czuma. Lublin: 1932, s. 327-370.
Karpiński Franciszek, Pieśni nabożne. Supraśl: 1792, s. 80-81.
Kolbuszewski Jacek, Polska pieśń pogrzebowa. Prolegomena. Polska Sztuka Ludowa 1986 nr 1-2, s. 49-56.
Mioduszewski Michał Marcin ks., Śpiewnik kościelny czyli pieśni nabożne z melodyami w kościele katolickim używane a dla wygody kościołów parafialnych przez X. M.M. Mioduszewskiego zebrane. Kraków: 1838.
Modlitwy. Pogrzebowe i za zmarłych 1996 nr 4(5). Kwartalnik "Modlitwy" - pismo założone przez grupę katolików,[Redaktor naczelny Lucyna Szuba. Wydawca: Wydaw. "OPOKA"], 1996.
Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, Pieśni z pogranicza polsko-ukraińskiego. Materiały etnolingwistyczne z miejscowości Świerże. W: Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim. Redakcja Feliks Czyżewski, Lublin: 2001, s. 317-349.
Nowicka-Jeżowa Alina, Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI-XVIII wieku. Lublin: 1992, s. 427-445.
Pleszczyński Adolf, Bojarzy Międzyrzeccy. Studjum etnograficzne. Przez ks. Adolfa Pleszczyńskiego. Warszawa: 1892.
Siedlecki Jan, Śpiewniczek zawierający pieśni kościelne z melodyami dla użytku młodzieży szkolnej przez X. J. Siedleckiego zebrany [...]. Wyd. 5 poprawione. Kraków: 1908, 2001.
Śpiewnik kościelny i domowy wraz z książką modlitewną dla wygody katolików z różnych książek i śpiewników zebrany i ułożony, z dodaniem officyum za umarłych czyli nabożeństwa za dusze w czyścu sprawiedliwości Boskiej zadosyć czyniące, z Brewiarza Rzymskiego wyjęte po łacinie i po polsku dla wygody modlących się, oraz melodyi na uroczystości całego roku i do officyum. Wyd. nowe. Częstochowa: 1887, 1084 s. 1887
Turek Krystyna, Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na Górnym Śląsku. Katowice: 1993.
Wnuk Jan, Obrzęd pogrzebowy w parafii Zdziłowice. Wędrowiec. Kwartalnik pod patronatem Stowarzyszenia na Rzecz Kultury Tradycyjnej "Dom Tańca" 2002 nr 1, s. 8-9. [zob. także: www.tnn.pl/Obrzęd_pogrzebowy_w_parafii_Zdziłowice,1777.html]., s. 8-9.
Zoła Antoni, Śpiewy za zmarłych w źródłach fonograficznych Instytutu Muzykologii KUL, Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury 9/10. 1998, s. 365-366.
|
)
)
)
)
)
)