Gadki z Chatki nr 17
luty 1998

Tradycja

Wycinanka żydowska

Ewa Grochowska

Wycinanki, jako domena artystycznej twórczości ludowej, mogą być również wyrafinowanymi dziełami sztuki, zawierającymi głęboką i ciekawą symbolikę. Wycinanka była od wieków jednym z najbardziej interesujących i, jak dotychczas, mało zbadanych, przejawów żydowskiej sztuki narodowej. Owe dość kruche dzieła znajdujemy we wszystkich niemal krajach diaspory, która słynęła niegdyś z najpiękniejszych i najkunsztowniej wykonanych wycinanek. Ten magiczny, barwny i bogaty świat symboliki religijnej tworzyli, podobnie jak średniowieczne hafty, wyłącznie mężczyźni - uczniowie chederów (...), nauczyciele, także przedstawiciele innych profesji - i to niekoniecznie w wolnych chwilach, ponieważ wycinkarstwo to sztuka bardzo czasochłonna.

Najprostsza technika polega na użyciu tylko nożyczek i papieru, trudniejsze wymagają dużej wprawy i cierpliwości. Składa się papier we dwoje, szkicuje nań wzór, przymocowuje do deski i wycina nożykiem. Wiele kompozycji wymagało oddzielnego wycinania każdego motywu. Materiałem był pergamin i biały papier. Gotowe wycinanki podmalowywano farbami wodnymi, nanoszono nań teksty liturgiczne oraz zaklęcia i umieszczano na niebieskim bądź czarnym tle.

Wycinanki dzielimy na kilka grup. Najwspanialszą formą są mizrachy, zawieszane na wschodnich ścianach mieszkań i domów modlitwy. W świątyni wieszano je jako wota, były też darowane w prezencie. Najczęściej umieszczano na nich cytaty z Księgi Psalmów i traktatu "Berachot": "zawsze mam Boga przed sobą" i "bądź świadom, przed kim stoisz". Wycinanki szewouslech i rojzelech (tzn. róża, rozeta) związane są, obok zwyczaju ozdabiania domów kwiatami i gałęziami drzew, z "zielonymi świętami" (święto Szewout, na przełomie maja i czerwca). Zdobiono nimi okienne szybki. Widzimy tutaj ornamenty roślinne, w które wpleciono postacie lwów, jeleni i fantastycznych, biblijnych stworów, także motywy menory, tablic z dekalogiem czy tarcz. Rojzelech mają 4 lub 8 pól, wypełnionych ornamentem roślinno-geometrycznym. Do dziś zachowały się także dziewiętnastowieczne i dwudziestowieczne chorągiewki na Święto Tory wykonane w tej technice, amulety, czy tzw. "listy do położnicy" oraz ketuby, czyli kontrakty ślubne, które często (głównie na terenie Włoch) zdobione były wycinanką.

Dziś ta nieco zaniedbana technika przeżywa renesans i to nie tylko w tradycyjnym, męskim wykonaniu, bowiem w Krakowie, dzięki twórczości i staraniom Anny Małeckiej-Beiersdorf powstała swoista "szkoła" wycinanki. Wywodzą się z niej Marta Gołąb i Monika Krajewska, których prace wystawiane są rokrocznie podczas Dni Kultury Żydowskiej na krakowskim Kazimierzu. Prezentowane w "Gadkach z Chatki" wycinanki to prace autorstwa tej właśnie grupy. Zabytkowe wycinanki żydowskie znaleźć można również w Żydowskim Instytucie Historycznym, w Muzeum Sztuki Żydowskiej w Paryżu, a także na organizowanych co jakiś czas wystawach, gdzie prezentowane są wycinanki ze zbiorów prywatnych.