Gadki z Chatki nr 60/61
grudzień 2005

Z teorii

O typach i odmianach gatunkowych kolęd polskich

Jan Adamowski

Tymczasem, nawet w tak szczątkowo dochowanych innych znaczeniach tego słowa, można rozpoznać i odczytać zróżnicowane i bardziej archaiczne jego sensy. Ich szczegółowszą rekonstrukcję należy oprzeć na analizie historycznej i etymologicznej słowa.

Sama nazwa, jak dosyć powszechnie wiadomo, jest zapożyczeniem łacińskim - od wyrazu calendae, co w kalendarzu juliańskim oznaczało 'pierwszy dzień miesiąca'. W starożytnym Rzymie w sposób szczególnie świąteczny obchodzono styczniowe calendae, bowiem wiązało się to z początkiem nowego roku, a więc z okresem składania życzeń, wzajemnego obdarowywania się, a wszystko to miało zapewnić pomyślną przyszłość². Zwyczaj ten - poprzez Bałkany, co dobrze komentuje Piotr Caraman - przywędrował do Polski, a dokładniej mówiąc przyjęli go Słowianie jeszcze w póĄnym okresie wspólnoty, a więc gdzieś około VI-VIII wieku po Chrystusie³.

Bogata jest też wewnętrzna historia wyrazu kolęda na gruncie polskim (ogólniej także słowiańskim). Obsługiwał on bowiem kilka znaczeń. W najstarszych słownikach najwcześniejsze potwierdzenie ma znaczenie następujące: 'podarunek noworoczny lub wigilijny, bożonarodzeniowy', z dialektalnym rozszerzeniem i uogólnieniem znaczenia na 'dar, podarunek; wiano'. Ponadto inne znaczenia tego wyrazu to:

- 'zadatek' - szczególnie ten, który dawany był na gody, jako że na św. Szczepana powszechny był zwyczaj godzenia na służbę parobków;

- odwiedzanie parafian przez księdza w okresie Bożego Narodzenia;

- 'danina dla księdza' pobierana w okresie Bożego Narodzenia;

- mieszanina potraw wigilijnych z opłatkiem i chlebem dawana bydłu zazwyczaj na św. Szczepana, tzw. kolęda dla bydła; póĄniej sam specjalny opłatek (innego koloru);

- kolędowanie czyli obrzędowe składanie życzeń - chodzenie z kolędą;

- na niektórych obszarach 'okres Bożego Narodzenia' i 'Wigilia';

- w staropolszczyĄnie także Nowy Rok;

- garstka splecionych kłosów ze zboża przynoszona przez gospodarza w dniu Wigilii (w innych regionach był to cały snopek zwany królem);

- już w XVI wieku także 'pieśń o tematyce świeckiej z prośbą o dary'⁴.

Natomiast znaczenie najbardziej znane współcześnie: 'pieśń religijna z okazji Bożego Narodzenia' - utrwaliło się stosunkowo póĄno, bo dopiero w XVIII i XIX wieku. W staropolszczyĄnie tego typu kolędy opowiadające o Bożym Narodzeniu, oparte na wzorach łacińskich i europejskich, nazywano rotułami, symfoniami, piosnkami, pieśniami nabożnymi, kantykami. Stąd też póĄniej powstała nazwa kantyczka dla określenia specjalnego zbioru pieśni kolędowych⁵.

Najstarsze, a dochowane do dzisiaj polskie rotuły czy kantyki to utwory XV-wieczne: Anioł pasterzom mówił i Kiedy król Herod królował⁶. Jednakże epoka, w której doszło do największego rozkwitu tego typu polskich kolęd, to wiek XVII i XVIII. Z póĄniejszych wieków pochodzą udane próby autorskich kolęd, jak Franciszka Karpińskiego Bóg się rodzi oraz Teofila Lenartowicza Mizerna cicha.

Pewną odmianą kolędy opowiadającej o Bożym Narodzeniu są pastorałki. Dosłownie tłumacząc znaczenie nazwy gatunkowej należy powiedzieć, że są to utwory o motywach pasterskich. Genetycznie mają one związek z sielanką. Jednakże w polskiej kulturze, szczególnie barokowej, rozwinął się nurt pastorałki domowej, a więc takiej, która - ze względu, między innymi, na swój temat, sposób jego ujęcia, humorystyczność a czasami i pewien stopień frywolności - nie została dopuszczona do wykonywania w kościołach i do liturgii. Ich obieg określała sfera domowa. Dlatego często nazywano je kolędami domowymi. Genetycznie jest to rodzaj literatury przykościelnej. Oto fragmenty takich utworów, szczególnie upowszechnianych przez zbiory kantyczkowe:

- przykład reprezentujący nurt pastorałki religijnej, kościelnej:

- przykład pastorałki domowej, humorystycznej, a nieraz także frywolnej: Jacek chudy zagrał w dudy,
A my w taniec koło budy:
A ty też Michale zagraj na flecie,
A za to kolędę dobrą weĄmiecie.

Szymek w taniec stroił minę,
Wymuskał sobie czuprynę:
Bo mu się zagrzała w szopie czupryna,
Wyciągnął do kropli pięć garncy wina.

Tego typu kolędy pasterskie również rozwijały się jako utwory dialogowe, stanowiąc niejako formę przejściową pomiędzy pieśnią a dramatem jasełkowym.

Obok kolęd pasterskich rozwijały się także kolędy zakonne - franciszkańskie, karmelitańskie, związane z pielęgnowanym w zakonach żeńskich zwyczajem kołysania figurki Pana Jezusa. W tej adoracyjnej sytuacji śpiewano pieśni o Bożym Narodzeniu⁷.

Także w kulturze tradycyjnej powstała ciekawa i wartościowa grupa pieśni opowiadających o Bożym Narodzeniu. Mają one charakter przekazów apokryficznych. Ludowe kolędy apokryficzne podejmują różne tematy i motywy, na przykład: poszukiwanie miejsca na nocleg i jednocześnie narodziny Pana Jezusa; motyw Zwiastowania; ucieczka św. Rodziny do Egiptu itp. Podstawowymi cechami ludowej kolędy apokryficznej są: postawienie w centrum świata tekstowego rodziny, a przede wszystkim Matki Bożej i Pana Jezusa; właściwa folklorowi obrazowość i konkretność; obecność znanych w kulturze ludowej (i nie tylko ludowej) elementów symbolicznych, jak: biały kamień i bystra woda, zielona lipeńka itp. Są to "ludowe symbole kosmosu, sytuacji przejścia, początku i końca"⁸.

Ludowe kolędy apokryficzne mają często charakter baśniowy i cudownościowy. Najwięcej przykładów zdarzeń cudownych odnajdziemy w śpiewanych opowieściach o ucieczce św. Rodziny do Egiptu: tam Maryja z lodu krzesze ogień do ogrzania Pana Jezusa; spotkany chłop w jednym roku zbiera dwukrotnie plony itd., z kolei w wersji przekazanej w stylu pieśni dziadowskiej ciekawym przykładem cudownego zdarzenia jest uzdrowienie z chorób skóry dziecka zbójnika, które Matka Boża kazała wykąpać w wodzie, w której wcześniej kąpała Pana Jezusa⁹.

Jednakże typologicznie najstarszą formą ludowej kolędy są pieśni życzące, a więc te związane z pojęciem i wymianą darów, czyli z kolędowaniem¹⁰. Tego typu utwory funkcjonują w kontekście obrzędu, a więc struktury zorganizowanej i sakralnej. Dar w kolędowaniu może mieć wymiar materialny: por. odpowiednie segmenty tekstów, których intencję opisuje się jako "przymówka" o dar, czyli o kolędę:

Najbardziej charakterystycznym darem kolędowym jest wszakże samo słowo życzące. Jest ono przywoływane w sytuacji obrzędowej, a więc ma charakter sakralny czyli święty. A święty to 'posiadający moc'. Jest to zatem siła zdolna kreować nową rzeczywistość¹². W folklorze często spotykamy przykłady dosłownego wykorzystania mocy słowa. Są to chociażby formułki zamawiania znachorskiego. Tam "słowo i działania równoważą się całkowicie"¹³. W eksplikacji roli słowa obrzędowego warto jeszcze odwołać się do etymologii wyrazu "rzecz". Według A. Brücknera - pierwotne jego znaczenie to 'mowa, słowo'¹⁴. Słowo w kulturze ludowej ma zatem potrójny wymiar:

- komunikacyjny;

- odniesienia do rzeczywistości;

- jest związane z działaniem.

W tym sensie słowo w folklorze wykazuje wyraĄną paralelę do jego statusu w Biblii, gdzie "słowo i rzeczywistość są ze sobą związane w sposób tak nierozłączny, że w języku hebrajskim rzeczownik dabar oznacza zarówno słowo (opowiadanie, polecenie), jak i rzecz (rzeczywistość, sprawa). Nie ma słowa, które nie mogłoby być rzeczywistością i nie ma rzeczywistości, którą można by przedstawić bez użycia słowa. Ponadto są ze sobą nierozłącznie powiązane słowo i działanie: mówić - to działać, co jest prawdą zwłaszcza w odniesieniu do Boga, który stwarza za pomocą słów"¹⁵.

Dobrym, w moim przekonaniu, przykładem takiej realizacji roli słowa obrzędowego są właśnie kolędy życzące. Ze względu na tematykę, poetykę, a przede wszystkim intencjonalność i adresata tekstu, wśród kolęd życzących można wyróżnić trzy podstawowe grupy:

- kolędy gospodarskie (czasem adresowane łącznie także do gospodyni);

- kolędy panieńskie;

- kolędy kawalerskie.

Koncentrują się na tematyce oraz intencjonalności agrarnej, hodowlanej i wegetacyjnej. Przywoływane w tych tekstach słowo życzące ma sprawić ("zabezpieczyć") dobry urodzaj w polu i znaczący przychówek w oborze, co w słownej realizacji przybiera wyraz bezpośredni:

lub za pomocą symbolicznych obrazów, w tym często występującego w tej funkcji motywu złota (por. obrazy złotej bryły, złotego kielicha, płużka itp.). Innym sposobem kreowania życzeń gospodarskich jest przedstawianie pełnego cyklu zajęć służących uprawie - począwszy od orki, po siew i udane zbiory. Zajęcia te często wspomagają święci patronowie:

Z kolei sensy wegetacyjne kolęd gospodarskich unaoczniają przywoływane symboliczne motywy kosmiczne, jak: słońce, księżyc czy deszcz, co najwyraĄniej realizuje formuła kompozycyjna jednej z pieśni z okolic Biłgoraja, znana tam jako kolęda o trzech furmanach¹⁸.

Stanowią najobszerniejszy repertuar kolęd życzących. Są to adresowane do dziewczyn pieśni o charakterze zalotno-miłosnym. Ich świat poetycki konstruowany jest poprzez odwołania do symboliki zalotnej, miłosnej, a nawet erotyczno-płodnościowej. Stąd pojawiają się w nich obrazy jabłoni i czerwonego jabłuszka, ruciany wianek, złoty pierścień, woda w różnej konkretyzacji itp. Znanymi również w okolicach Biłgoraja przykładami kolęd panieńskich są przesławne dunaje - nazwa od zaśpiewu refrenowego: Na dunaj, Nastuś, rano po wodę na dunaj!

Z pragmatycznego punktu widzenia szczególnie ciekawy jest kulturowy kontekst dunaja zwanego potocznie Czerwone jabłuszko. Oto jego początek:

Jeden z wykonawców tak ten kontekst opisuje: Proszę państwa. Czerwone jabłuszko na naszy wiosce [Łukowa - przyp. aut.] ma szczególne znaczenie... Śpiewa się tylko pannom starszym, które, no, majo trudności wyjścia za mąż... Która się tylko zostaje w tyle, to - czerwone jabłuszko i już - w paru miesiącach trzyma męża pod ręku²⁰.

Te z kolei odwołują się do motywów o symbolice i atrybutach związanych z tym stanem. Często jest to motyw konia:

Zarówno kolędy panieńskie jak i kawalerskie mają podobną strukturę i główną intencję. W partii końcowej tekstu eksponowany jest główny dar, kierowany do odpowiedniego adresata. Dla panny jest to oczywiście kawaler, którego winna poślubić "jeszcze w te zapusty", a dla kawalera takim darem jest dziewczyna.

Istotność owego daru jest jeszcze podkreślana poprzez zastosowanie odpowiedniej kompozycji tekstu. W tej funkcji wykorzystuje się między innymi konwencję "ubieranki", a więc gradacyjnego - ze względu na cenność, zestawiania na przykład części ubioru, które są przez adresata odrzucane. Godny przyjęcia zostaje tylko dar intencjonalnie główny. Dla panny będzie to oczywiście kawaler:

Wśród znacznej grupy kolęd życzących wyróżniają się jeszcze - między innymi poprzez odrębną, a odwołującą się do wiedzy potocznej, nomenklaturę gatunkową - grupy tekstów wydzielane ze względu na ich zasięg geograficznego rozprzestrzeniania. Oprócz wspomnianych już wcześniej biłgorajskich kolęd dunajowych taką odmianą są wschodnie szczodrówki:

czy również wschodniej proweniencji, a dokumentowane na obszarze północno-wschodniej Lubelszczyzny tak zwane hohoty24. W obu przywołanych przykładach nazwa gatunkowa ma charakter ludowy i jest rodzajem cytatu tekstowego, najczęściej refrenowego.

Osobną grupę kolęd życzących stanowią teksty na stałe związane z konkretną formą kolędowania. Jej najpopularniejszym przykładem jest pieśń o kozie, którą kolędnicy wykonują przy "chodzeniu" z maszkarą kozy. W trakcie obrzędowego śpiewania tej pieśni kolędnicy wykonują również, paralelnie do przedstawianej treści tekstu, symboliczne gesty. Jedną z bardziej rozbudowanych wersji takiego utworu zanotowano w miejscowości Wyszonki-Błonie (woj. podlaskie)25. W dokumentacjach z innych miejscowości bywa i tak, że tekst ten jest zredukowany i wykonuje się go w formie recytacyjnej.

Podobnie gatunkowo stabilizowaną kolędą jest, znany między innymi na zachodniej LubelszczyĄnie, tekst popularnych szczodraków. Wykonują go - w specjalnej konwencji melorecytacyjnej, przeważnie grupy młodych chłopców - w Karczmiskach na przykład na święto Trzech Króli i dostają za to specjalny dar - pieczywo zwane także szczodrakiem²⁶.

Na zakończenie chciałbym jeszcze krótko scharakteryzować chronologicznie najnowszą grupę kolęd. Są nimi kolędy tematycznie aktualizowane. Utwory te wykorzystują semantyzacyjną moc powszechnie znanych melodii kolęd religijnych, jak: Wśród nocnej ciszy, Lulajże Jezuniu, Przybieżeli do Betlejem pasterze itp. W tych tekstach dochodzi do głosu refleksja dotycząca szczególnie ważnych sytuacji społecznych i politycznych. Jest kilka okresów, w których obserwujemy bujny rozwój kolęd aktualizowanych. Są nimi: powstanie styczniowe, I i II wojna światowa oraz początek lat osiemdziesiątych XX wieku. W okresie II wojny na LubelszczyĄnie powstały niezwykle przejmujące kolędy partyzanckie, w których dokonuje się poetyckiego zestawiania sytuacji narodzenia Pana Jezusa z sytuacją życia partyzanta:

Patrząc z innej perspektywy na ten typ tekstów kolędowych - należy pamiętać, że miały one również wymiar religijny. Były to często osobiste wyznania wiary i żarliwe modlitwy²⁸.

Kolędy aktualizowane powstawały także w okresie przemian lat osiemdziesiątych. Jest to spora grupa tekstów upowszechniana w formie śpiewów, a przede wszystkim druków ulotnych. Jednym z bardziej znanych tego typu przykładów jest śpiewana na melodię Bóg się rodzi, "kolęda o Wałęsie". Przytaczany jej wariant pochodzi z dokumentacji dokonanej w Zawieprzycach (woj. lubelskie):

Odwołanie do przykładów typologicznie i chronologicznie najnowszych kolęd ma jeszcze sens ogólniejszy. Należy zauważyć, że w ten sposób doszło do ponownego spotkania i zsyntetyzowania dwóch wielkich tradycji polskiej kultury - ludowej i chrześcijańskiej, a kolęda stała się rzeczywistą arką przymierza "między dawnymi a nowymi laty".

Tekst był publikowany w "Twórczości Ludowej" w 2002 roku; nr 4 (53).